Mizdahqon tarixi

Mizdahqon shahrini o'rganish tarixi

Mizdahqon shahrini o'rganish tarixi

Mizdahqon manzilgohini o'rganishga birinchi qadamni mashhur sharqshunos olim V.V.Bartold solib, u arab geograflarining Xorazmdagi savdo yo'llarini tavsiflovchi ma'lumotlariga asoslanib, Qoraqalpog'istonning Xo'jayli shahri yaqinidagi xarobalarni o'rta asr Mizdahqon shahri deb talqin qilgan. Yigirmanchi asr boshlarida o'zi tayyorlagan “Turkiston mo'g'ullar istilosi davrida” nomli klassik asarida u shunday yozgan edi: “Mizdahqon haqida nafaqat Abulg'oziy, balki XIX asr Xiva tarixida ham bir necha bor tilga olingan.

Mizdahqon tepaligi (qir) Xo'jaylidan 1 farsax g'arbda joylashgan. Endi bu yerda ular apostol Petr bilan almashtiriladigan payg'ambar (nabi) Shamunning qabrini ko'rsatadilar. Huddi shu joyda Gaur-qal'a (Kofirlar qal'asi) nomli qal'a xarobalari bor". (Bartol'd. 1963, 204-bet, prim.5).

joyning ko‘rinishi

Shuni ta’kidlash kerakki, V.V. Bartold bu hududda hech qachon bo‘lmagan. Mizdahqon birinchi marta A.Yu. Yakubovskiy tomonidan 1928-1929 yillarda ko‘zdan kechirilgan. U V.V. Bartoldning Mizdahqon shahri haqidagi fikriga qo‘shiladi. A.Yu Yakubovskiy G‘arbiy tepalikdagi Gaur-qal’a shahrini tavsifini berib, bir qancha me’moriy yodgorliklarni, xususan, Mazlumxon-Suluv maqbarasini, shuningdek, Sharqiy tepalikdagi nomsiz maqbarani (Xalifa Rajab) qayd etgan edi. A.Yu. Yakubovskiy tosh buyumni nashr qildi, uning talqini hali ham bahsli bo‘lib kelmoqda.

Tadqiqotchi o‘zi ko‘rgan yodgorliklarga juda keng doiradagi sanani, ya’ni XII-XIV asrlarni taklif qildi. O‘z ishining ayrim natijalarini sarhisob qilar ekan, A.Yu. Yakubovskiy shunday xulosaga keladi: "Ikki tepalik, ular o‘rtasidagi joylashgan maydon va uning yaqin atrofi ... shubhasiz ajralmas bir butunlikni ifodalaydi va bir vaqtlar Mizdahqon shahri bo‘lgan” (Yakubovskiy. 1930, 581-bet).

Mizdahqon topografiyasini o'rganish 1960-yillarning boshlarida yana boshlandi. V.N.Yagodin shaharning topografik o'lchovlarini olib (1962, 1964), aerofotografiyani (1966) amalga oshirdi. Natijada, bir butun Mizdahqon arxeologik majmuasining umumiy topografiyasini rekonstruktsiya qilish mumkin bo'ldi, bu aniqliklar A.Yu.Yakubovskiy tomonidan taklif qilingan tarixiy sxemani takrorlaydi (Yagodin. 1968, 189–197-betlar; Yagodin, Xodjayov. 1970, 10-bet).

Tadqiqot granti

2023 yilda AQSh Elchisi grant mablaǵini olish Xalifa Rajab yodgorligini, shu jumladan, uni shahar hayoti tizimida o'rganishga asos bo'ldi.

Bu bir butun Mizdahqon shahar majmuasi tarixiga oid materiallarni umumlashtirishga urinish uchun sabab bo'ldi (Babadjanov, Mkrtichev, 2024, 42-61-betlar).

Joy ko‘rinishi arxeologiya kompleksi

Tanlangan mavzular

Shaharning umumiy tarixi bilan bir qatorda, ko'pchilik tadqiqotchilar, qoida tariqasida, Mizdahqonni o'rganishda alohida mavzular bilan ham shug'ullanganlar.

1. Arxitektura.

V.I. Pilyavskiy 1938 yilda Mizdahqonga tashrif buyurgan birinchi professional arxitektor edi. Uning asosiy tadqiqot obyekti yaqin atrofdagi Ko'hna-Urganchdagi yodgorliklar bo'lishiga qaramay, u qisqa vaqt davomida Mizdahqonga tashrif buyurdi, u yerda Gaur-qal'a "qal'asi" va Mazlumxon-Suluv "maqbarasi"ni ko'zdan kechirdi (Pilyavskiy. 1948).

Keyinchalik arxitektura tadqiqotchilarining eng ko'p e'tiborini Mazlumxon Suluv oldi. Xususan, u 1959 yilda V.M.Filimonov va S.B.Neumivaykinlarning jiddiy o'rganish ob'ektiga aylandi. Ba'zi konstruktsion xususiyatlar va ichki interyerining boyligi V.M.Filimonovga Mazlumxon Suluv dastlab saroy binosi bo'lgan, keyinchalik u maqbaraga aylangan degan taxmin qilishiga asos bo'ldi (Filimonov. 1967, 62–83-betlar).

1960-yillarda yodgorlik yon bag'rida turar-joy va xo'jalik binolari topildi. 1980-yillarning o'rtalarida yodgorlik Moskva restavratorlari tomonidan restavratsiya qilindi (bu restavratsiyaning hujjat materiallari hali ham qaerdaligi noma'lum) (Kdirniyazov O.Sh., Kdirniyazov M.Sh. 2013, 192–199-betlar).

1986–1989 yillarda Xalifa Rajab yodgorligi Restavratsiya ilmiy-tadqiqot institutining (Toshkent) har tomonlama o'rganish obyektiga aylandi.

Amalga oshirilgan ishlar natijasida quyidagilar bajarildi:

yodgorlik va uning inshootlarini me'moriy (arxitektura nazaridan) tahlil qilish;/li>
qurilish texnikasi va materiallarini tahlil qilish;
arxeologik tadqiqotlar (yodgorlik ichida, fasad oldida yettita shurf quyildi) olib borish;
olingan epigrafik materiallarni o'rganish;
rekonstruktsiya loyihasi;
moslashtirish loyihasi.

Qabul qilingan materiallar asosida “Xulosa hisoboti. 1989” tayyorlandi (nashr etilmagan). Restavratsiya ishlari amalga oshirilmagan.

joyda o‘tkazilgan qazishmalar

Mizdahqonni arxeologik

Mizdahqonni arxeologik o‘rganish XX asrning ikkinchi yarmida Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi faoliyati bilan bog‘liq holda boshlangan. Usha paytda Gaur-qal’aning qisqacha arxeologik tadqiqoti olib borildi (Tolstov. 1948, 31-bet).

1980-yillarning o‘rtalarida Mizdahqon shahrini saqlab qolish vazifasi qo‘yildi. O‘zbekiston madaniyat yodgorliklarini konservatsiya va restavratsiya qilish ilmiy-tadqiqot loyiha instituti tomonidan bu borada loyiha tayyorlandi. Xususan, loyihada Gaur-qal’ani arxeologik o‘rganish ko‘zda tutilgan edi (Gorodishe Mizdaxkan. 1986, 14-30-betlar).

Keyinchalik Gaur-qal’adagi qazish ishlarini Nukusdagi davlat universiteti tomonidan olib borildi. Arxeologik ishlar natijalari asosida turli mavzularda bir qancha maqolalar chop etildi (Turebekov. 2002, 152–170-betlar; Xodjaniyazov. 2013, 69–82-betlar).

govur qal’aning ko‘rinishi.

Mizdahqon arxeologik xarobalari

XIII asr boshlarida shaharning ilgari joylashgan joyidan (Gaur-qal'a) Sharqiy va G'arbiy tepaliklar orasidagi hududga ko'chishi asosan mo'g'ullardan oldingi davrlarda bu yerda aholi yashaganligi bilan bog'liq (XI-XII asrlar) (Kdirniyazov M.-Sh. Kdirniyazov A. 2003, 83-bet).

Shuning uchun Oltin O'rda davlatining barqarorlashuvi davrida bu hududda shahar vujudga kelgan. Uni arxeologik tadqiq qilish ishlari Nukusdagi davlat universiteti tomonidan olib borilmoqda.

Ko'p yillik tadqiqotlar natijasida shahar tarixi va tipologiyasini tavsiflovchi turli ob'ektlar aniqlandi. Aholi punktining sharqiy qismi (“Sharqiy kvartal” 1) qazib ochildi (6 ta uy, 44 ta xona, ko'cha va xiyobonning bir qismi) (Kdirniyazov M-Sh. 1989, 25-34-betlar).

Alohida mavzular

Epigrafika

Mizdahqon o'lkasidan tadqiqotchilar e'tiborini tortgan birinchi epigrafik materiallar Mazlumxon-Suluv qabr toshlaridagi yozuvlardir (Nekrasov. 1930, 583–588-bet).

Keyinchalik, Xalifa Rajabni rekonstruktsiya qilish loyihasi davomida olingan epigrafik topilmalarning birlamchi tadqiqoti o'tkazildi (B. Babadjanov o'qigan: Svodniy otchet, 1989. 97-102-betlar). Qoraqalpog'iston obidalari epigrafik materiallarini keng miqyosda o'rganish 2010-yil o'rtalarida boshlangan va hozirda davom etmoqda. Bular orasida Mizdahqon epigrafikasi ham bor (Iskanderova, Babajanov. 2014, 66-70-betlar; O’zbekiston obidalaridagi. 2015; Babajanov, 2023, 203–221-betlar; Babajanov, Mkrtichev. 2024, 42-61-betlar; Mkrtychev, Babadjanov, 2024, 100-103-betlar).

QO‘SHIMCHA