Qazish paytida

Janubi-g‘arbiy (fasad) devori oldidagi maydonda olib borilgan qazish ishlari paytida qulagan fasad qoldiqlari aniqlandi, unda epigrafika va me’moriy dekoratsiyaning fragmentlari qayd etilgan. Topilgan parchalarni tahlil qilish natijasida ikki guruh bo‘laklarni aniqlash imkoni paydo bo‘ldi.

hududning ko'rinishi.havo fotosurati

Birinchi guruh

Birinchi guruh to'rtburchaklar (kvadrat shaklda bo’lgan ehtimolligi kamroq) sarg'ish-jigarrang g'ishtlarning sirlanmagan bo'laklaridan iborat bo'lib, ular qoplama plitalari sifatida xizmat qilgan. Tadqiqotchilar fikricha o‘ymakorligi pishgan g‘ishtga qilingan.

Bizgacha saqlanib qolgan yozuv namunalari XI asrdan to XIII asrlar boshlarigacha O‘rta Osiyo yodgorliklariga xos bo‘lgan gulli kufi uslublaridan biridir. Xuddi shunday epigrafikaga ega bo‘lgan qoplama g‘ishtlarning o‘xshash namunalari Buxorodagi Minorai Kalonda, Vobkentdagi minorada, O‘zgan maqbaralarida va boshqa yodgorliklarda uchraydi. Qoplama terrakota g‘ishtlarida harflar fonida kurtaklar va uch barg ko‘rinishidagi, dumaloq rozetkali zanjirlar shakllaridagi naqshlar bo‘lib, ular "cheksizlik" (∞) matematik belgisini eslatuvchi belgilar bilan birlashtirilgan. Ko‘rinishidan, bu yozuvning chegaralari (yuqorida va ostida). Naqsh va yozuvlar fonida qizil oxra bilan bo‘yalgan (uning qoldiqlari saqlanib qolgan). Ta’riflangan fragmentlar bu yozuvlarning xarakterini tiklashga asos bermaydi.

Tadqiqotchilar bu o‘yilgan epigrafikali g‘ishtlar П-shaklidagi frizda yodgorlikning qurilishida (birinchi bosqichda) fasadini bezashda qo‘llanganligini tahmin qilishdi.

fragmentlarning birinchi guruhi

Fragmentlarning ikkinchi guruhi

Ikkinchi guruh gulli naqshlar va yozuv qismlari bilan firuza sir bilan qoplangan (balandligi 44-45 sm, kengligi 27-28 sm, qalinligi 4,8-5,4 sm) terrakota plitalarining parchalari bilan ifodalanadi. O'ymakorlik, aftidan, birlamchi kuydirishdan keyin, sir qo'llanilishidan oldin (ikkilamchi kuydiish) qilingan.

Yozuvning qo‘lyozmasi monumental suls. Bajarish uslubi va paleografiyasining o‘ziga xos jihatlari bo‘yicha yaqin o‘xshashlar mo‘g‘ul davriga oid ba’zi yodgorliklarda, xususan, Shoxi-Zinda (Samarqand)dagi Xo‘ja Ahmad maqbarasi portalining tashqi perimetridagidagi bag‘ishlov yozuvida, Buyan-Kulixon maqbarasidagi yozuv (Buxoro). Yozuvning paleografiyasi, dekorativ uslubi va analoglari yozuvni XIII asr oxiri – XIV asrning birinchi yarmiga to‘g‘ri keladi deyishga asos bor.

B.Bobojonov mavjud parchalar asosida alohida so‘zlarni qayta tikladi:
«... taqvodor [Allohning] banda ....»;
«[uning] manfaati uchun (yoki: «mukofotlari»)»;
«... (Allohga) yaqinlarning Robbi...»;
«...sayid, (Allohga) yaqin...».

Tadqiqotchining fikricha, ehtimol, bu o‘rinda “sayid” so‘zi payg‘ambar avlodlariga nisbatan qo‘llanilgan unvon bo‘lsa, “al-valiy” /yaqin/ so‘zi oliy diniy ierarxiyadan chiqqan so‘fiylarning unvonidir;
«Muhammad». To‘liq matnsiz bu ism marhumning nasl-nasabidagi tarkibiy qismmi yoki o‘z ismining bir qismimi, aytish qiyin;
«Yordamchi» (himoyachi). Bunday matnlardagi unvonlarning odatiy mazmuniga asoslanib, bu “iymon yordamchisi” kabi izofat konstruksiyasining boshlang‘ich so‘zidir.
Qolgan bo‘laklar harflarning qismlarini o‘z ichiga oladi, ulardan matnni qayta qurish tugul so‘zlarni hosil qilish mumkin emas.

Shu bilan bir qatorda B.Babajanovning fikricha, qayta tiklangan unvonlar va ularning ma’nosi maqbaradagi mayolika yozuvi diniy arbobga (ko‘p ehtimol, so‘fiylar etakchisiga) bag‘ishlangan matn bo‘lgan degan xulosaga kelish imkonini beradi. Odatda, bunday matnlar standart sxema bo‘yicha tuzilgan (hatto ularning mualliflari murakkab va dabdabali iboralar bilan o‘rnatilgan klishelardan uzoqlashishga harakat qilgan hollarda ham): binoning maqsadi, dafn etilgan shaxsning nomi va quruvchining ismi albatta harxil unvonu – maqtovlari bilan. Oxirida, qurilgan sana ko‘rsatiladi.

Epitafiyaning bo'laklari

Fasad bezaklari parchalari bilan bir qatorda 1985-1988 yillarda olib borilgan qazish ishlari davomida maqbara ichidagi qatlamlar va uning bosh fasadi yonida qabr tosh(lari ?)ning o‘nlab sirlangan parchalari topilgan.

Ichkaridagi qabr toshi, “Hisobot”ga ko‘ra, ko‘k, oq va och ko‘k ranglardan foydalanilgan nafis koshinlar bilan qoplangan prizmatik tumba (sag‘ana, dahma) bo‘lgan. Eng yaqin analoglar Najm ad-din Kubro (Kuhna-Urganch) va Shayx ‘Ala-ad-din (Xiva) maqbaralarining XIV asrning birinchi yarmiga oid qabr toshlaridir. Parchalarning birida ikkita satrning boshi saqlanib qolgan, ular quyidagicha o‘qiladi: "vafot etdi ..." (birinchi qator) va "... egasi ..." (ikkinchi qator). Shu kabi qabr toshlari epitafiyalariga o‘xshab, ikkinchi qatorning izofetini quyidagicha tiklash mumkin: "Mo‘‘jizalar yaratish qobiliyatining egasi". Agar bu o‘qish to‘g‘ri bo‘lsa, epitafiya parchasi qabr toshining so‘fiy shayxining qabri ustiga o‘rnatilganligini tasdiqlaydi.

Epigrafik ma’lumotlarni tahlil qilish bir qancha xulosalar chiqarish imkonini beradi. Birinchidan, bino tarixida ikkita qurilish bosqichi bo’lib, har bir davrda imoratning muayyan vazifasi bo’lgan.

Xulosa

Birinchi bosqich yodgorlikning qurilishi – XII asrning ikkinchi yarmi – XIII asrning boshlari. Birinchi guruhning fasadining dekori unga mos keladi. Qurilish vaqti qurilishda ishlatilgan organik materiallarning radiokarbonli tahlillari buni tasdiqlaydi (qarang: Materiallar tahlili). Inshootning dastlabki maqsadi haqida hech qanday ma’lumot yo‘q.

Ikkinchi bosqich ta'mirlash ishlariga to'g'ri keladi, bu fasadning bezaklaridagi qo'shimchalariga qaraganda XIV asrning birinchi yarmiga to'g'ri keladi (ikkinchi guruh bezagi / yozuv bitilgan ktaba paydo bo'ladi).

Ehtimol, ikkinchi bosqichda binoda qabr toshlari paydo bo'lib, u so'fiylar jamoasining mashhur vakili dafn etilgan maqbarasi sifatida foydalanila boshlagan.