Mizdahqon tarixi

Shahar rivojlanish
dinamikasi

Rivojlanish tarixi

Mizdahqon shahrining rivojlanish tarixi arxeologik materiallarni oʻrganishga, Mizdahqon majmuasiga kiruvchi manzilgohlar relyefi tahliliga, epigrafik topilmalar va yozma manbalarni o‘rganishga, tarixiy sharoit bilan solishtirishga asoslanadi.

Gaur-qal’a.havo fotosurati

Gaur-qal’a

Arxeologik qazishmalarga ko'ra, shaharning qadimiy qismi Gaur-qal'aning "qal'a" hududida joylashgan.

Arxeologlar eng qadimgi qatlamlarni Miloddan avvalgi IV asrga taalluqli deb hisoblashadi. Eng oxirgisi XIII asr boshlari. Yodgorlikdagi madaniy qatlamning qalinligi 10 m ga yetadi. Afsuski, bizda shahar o'z hayotining dastlabki bosqichlarida qanday ko'rinishga ega bo'lganligi haqida hech qanday dalil yo'q. Biroq, aftidan, o'sha paytda ma'lum bir hudud (8 ga) atrofida qal'a devori qurilgan va shaharning keyingi rivojlanishi ushbu devor chegaralarida sodir bo'lgan.

Shahar qal'a devori o'nta minoralar bilan mustahkamlangan.Sharq tomonda bastion bilan mustahkamlangan shahar darvozasi bo'lgan.

qadimgi panorama
Mizdaxqon aholi punkti

Tadqiqotlar

Gaur-qal'aning topografiyasi, jumladan, uning tarixiy rivojlanishi deyarli o'rganilmagan. Qazish ishlari natijalariga ko'ra, shaharning janubi-sharqiy qismida joylashgan ikkita sungi davrlarga tegishli inshootlar majmuasi aniqlangan. Tadqiqotchilar ularni sharqiy va g'arbiy tsitadellar deya talqin qilishgan

Sharqiy tsitadel' IX—X asr boshlariga to'g'ri keladi. Saroy binosi hisoblangan G'arbiy tsitadel' XI-XIII asr boshlariga to'g'ri keladi.

Shahardan topilgan materiallar Gaur-qal'a X asr musulmon manbalarida (sayoxatnoma) tez-tez tilga olingan Mizdahqon shahri ekanligini ko'rsatadi. Ibn-Ruste (903-913), Al-Istaxriy (930-933), Al-Maqdisiy (985) kabi mualliflar o'z asarlarida Mizdahqonni aytib o'tadilar. Shahar haqida eng batafsil ma'lumotni Al-Makdisiy (X asr) bergan: «Mizdahqon katta (shahar), uning atrofida 12 ming qal'a va katta rustak bor.

Qolgan shaharlari (Xorazmning, asosiy shahar Gurganjdan tashqari) aholi yashaydi va mustahkamlangan, ammo Mizdahqon ularning eng kattasi. Sathi Jurjoniyaga (Urganch) yaqin, ayniqsa devor bilan o'ralgan qismi (hisor)».

Sharqiy Mizdaxqon tepaligidagi Xalifa Yeredjep maqbarasi xarobalari

Shahar qanday vazifalarni bajargan?

Xorazm haqidagi umumiy adabiyotlarda Mizdahqon savdo va hunarmandchilik shahri hisoblanadi. Shu bilan birga, Gaur-qal'ada ko'nchilik ustaxonasi sifatida talqin qilinadigan bitta qazib topilgan ilk o'rta asr ob'ektidan tashqari hunarmandchilikning boshqa izlari haligacha qayd etilmagan. Shuningdek Gaur-qal'ada intensiv savdo izlari ham topilmadi.

Ming yildan ko'proq vaqt davomida bir joyda mavjud bo'lgan shahar qanday vazifalarni bajargan, degan savolga javob berishga harakat qilsak, Mizdahqon mintaqada suv taqsimotini nazorat qiluvchi shahar markazi bo'lgan, deb taxmin qilish mumkin. Bu turli vaqtlarda ikkita tsitadelning mavjudligini tushuntirishi mumkin, ular avvalgi tadqiqotchilarning fikriga ko'ra saroy binolari emas, balki hududdagi suv ta'minotini nazorat qiluvchi ma'lum bir "ma'muriyat" joylashgan joy bo'lgan.

Mo'g'ullar istilosi

Gaur-qal'aning shahar sifatida mavjudligining tugashi XIII asr boshlarida mo'g'ullarning Xorazmni bosib olishi bilan bog'liq. Manbalarga ko'ra, 1221-yilda mo'g'ullar uzoq qamaldan so'ng Xorazmshohlar davlatining poytaxti – Mizdahqondan 15 km uzoqlikda joylashgan Gurganj shahrini (hozirgi Ko’hna-Urganch) egallab oladilar.

Gurganjning qo'lga olinishi mintaqadagi to'g'on va sug'orish tizimining buzilishi bilan birga kechdi. Ko'rinib turibdiki, ayni paytda Gaur-qal'aga suv ta'minoti ham uzilib qolgan, bu esa shaharning keyingi joylashishini imkonsiz qilgan. Natijada u aholi tomonidan tashlab ketilgan.

hududning ko'rinishi

Sharqiy va g'arbiy tepaliklar orasidagi bo'shliq

XIII asrning uchinchi dekadasidan Mizdahqonning shahar hayoti ikki G'arbiy va Sharqiy tepalik orasidagi tekislikda davom etgan.

Oldingi Xorazmshohlar davrida bu yerda shahar atrofi mulklari bo'lgan. Mo'g'ullar istilosi natijasida yuzaga kelgan harbiy harakatlar o'z o'rnini ma'lum bir siyosiy barqarorlikka almashgan (Jo'chining nabirasi Mengu-Temur (1226-1282) hukmronligi) davrda, bu yerda shahar vujudga kelgan.

Oltin O'rdaning aksariyat shaharlari singari, Mo'g'ullar davridagi Mizdahqonda istehkomlar bo'lmagan, bu uning hududini aniqlashni ancha qiyinlashtiradi. Adabiyotlarda taxminan 80 gektar edi, deb yuritiladi. Joyda olib borilgan arxeologik ishlar aholi turar joylari va hunarmandchilik qoldiqlari - kulolchilik ustaxonalari va eng noodatiy holat – vinochilik ustaxonalarini aniqladi.

qadimiy Mizdaxqon manzilgohining panoramasi

Rezyume; qayta boshlash

Oltin O'rda davridagi Mizdahqonning "Janubiy qarorgohi" deb nomlangan joyda tadqiqotchilar mahalla masjidi deb talqin qilgan xona ochilgan.Turar-joylardagi qazishmalar paytida olingan stratigrafiya XIII-XIV asrlarda uzilishlarsiz inshootlar hayotining ikki bosqichini ko'rsatdi. Qazishmalarga qaraganda, XIV asr oxiri - XV asr boshlariga kelib shahar (yoki uning bir qismi) yaroqsiz holga keladi.

Buning bir qancha sabablari bo'lishi mumkin. Birinchidan, XIV asr oxirida Xorazmga bulgan bir qancha harbiy yurishlarning salbiy oqibatlari. Ikkinchidan, XIV asrning oxirida. Amudaryoning irmoqlaridan biri bulgan Daryoliq kanali g'arbga burilgan, natijada Mizdahqon suv ta'minotisiz qolgan. Shu bilan birga, shaharchaning bir qator joylarida XV asrda bu hududdagi shahar hayotining so'nggi dalili sifatida temuriylar davriga oid binolar qoldiqlari va moddiy madaniyat namunalari aniqlandi.

Sharqiy tepalik

Sharqiy tepalik - umumiy maydoni taxminan 100 ga bo'lgan cho'kindi jinslardan hosil bo'lgan tabiiy tepalik. Sharqiy tepalik ikki qismdan iborat: janubiy qismi, maydoni taxminan 30 gektar; shimoliy qismi 70 gektarga yaqin maydonga ega.

Sharqiy tepalikning janubiy qismi. Sharqiy tepalikning janubiy qismidagi arxeologik o'rganishlar shuni ko'rsatdiki, qadimgi va o'rta asrlarda bu yerda Mizdahqon shahri qabristoni joylashgan. Tadqiqotchilar shahar nekropolining tarixining o'sha paytlari mintaqada keng tarqalgan din bilan bog'liq ikkita katta bosqichni aniqlaydilar. Nekropolning birinchi bosqichdan ikkinchisiga o'tishi dinning va shunga mos ravishda dafn marosimlarining o'zgarishi bilan bog'liq.

Shamun-nabi mozorining eski binosi.Sharqiy tepalik

Birinchi Islomdan oldingi bosqich: tozalangan suyaklarni dafn qilish. III asr - VIII asrning birinchi yarmi.

Olingan materiallarga ko'ra, eng qadimgi dafn III asrga to'g'ri keladi. Bu sopol sarkofag bo'lib, unda yosh ayolning suyaklari qo'shimcha materiallar bilan dafn etilgan ("Sarmat" uslubidagi polixromli zargarlik buyumlari, bronza qozon, bronza oyna, shisha idishlar).

Tadqiqotchilarning fikricha, sarkofag Parfiya Mesopotamiyasining ta'sirini aks ettiradi.

Birinchi bosqichdagi boshqa dafnlar sopol idishlarda yoki sopol ossuariylarda to'plangan tozalangan suyaklarning dafnlari. Ba'zi ossuariylar loy g'ishtdan qurilgan to'rtburchaklar shaklidagi kichik inshootlarga (naus) joylashtirilgan.

sarkofagilar topilgan va
ossuariy

Bunday dafn marosimi zardushtiylikning mahalliy xilma-xilligiga tegishli deb tushuniladi. Zardushtiylik qadimgi eroniylarning dini bo'lib, O'rta Osiyoning turli hududlarida, jumladan, Xorazmda ham keng tarqalgan. O'rta Osiyo zardushtiyligining xususiyatlari keng ilmiy munozaralarga sabab bo'ladi.

Ikkinchi bosqich (musulmon): jasadni ko'mish.

VIII - XIV asrlarning ikkinchi yarmi.
Jasadni ko'mish marosimi Islomda qabul qilingan. Qayd etish joizki, ikkinchi bosqichda vafot etganlarning kichik bir qismi yog'och tobutlarga dafn etilgan. Taxmin qilish mumkinki, bular xristian jamoasining vakillari bo'lgan. Nekropolning qazilgan qismida XIV asrdan keyin dafn etilgandar topilmagan.

Gaur-qal'a tadqiqoti

Nekropoldan olingan materiallar bizga savol va taxmin qilish imkonini beradi. Savol shunday: nega tadqiqotchilar Gaur-qal'aning eng qadimiy qatlamlarini m.a. IV asrga yotqizadi? Vaholanki eng qadimgi dafn milodiy III asrga to'g'ri keladi.

Bu savolga ikkita javob berish mumkin.
1/ Milodiy III asrgacha shahar nekropoli hali topilmagan boshqa joyda joylashgan.
2/ Mizdahqon shahrining tashkil topishi m.a. IV asrdan ancha kechroq sodir bo'lgan. Shaharning boshlanishi shahar qabristonining birinchi bosqichi - eramizning III asriga mos keladi.

Nekropol dafnlarini tahlil qilish natijasida kelib chiqadigan taxmin Sharqiy tepalikning umumiy holatiga tegishli. Qazilgan qabrlarning stratigrafiyasi birinchi va ikkinchi bosqichlar orasida xronologik uzilishlar yo'qligini ko'rsatadi. Bu shuni ko'rsatadiki, shahar aholisi o'rtasida dinning tubdan o'zgarishi (zardushtiylikdan islomga) dafn etiladigan joyning o'zgarishiga olib kelmagan - shahar qabristoni o'sha joyda qolgan. Demak, shahar nekropoli joylashgan joy diniy o'zgarishlar bilan o'zgarmagan yuksak muqaddas maqomga ega bo'lgan deb taxmin qilishimiz mumkin.

Nekropol tadqiqotchilarining qazilgan maydonning cheklanganligi haqidagi ta'kidlashlariga qaramay, XIV asrga oid qabrlar yo'qligini ta'kidlash joiz. Bu to'g'ridan-to'g'ri XIV asr oxiriga kelib Oltin O'rda shahri bo'shab qolganlgini ko'rsatadi. Eslatib o'tamiz, shahar hududida arxeologlar Temuriylar davridagi kichik yashash joylarini qayd etishgan. Ammo shaharning avvalgi miqyosi endi yo'q edi.
Hozirgi vaqtda ushbu hududda zamonaviy qabriston joylashganligi sababli Sharqiy tepalikning shimoliy qismini bundan buyog'iga o'rganish imkoniyati yo'q.

Sharqiy tepalikning shimoliy qismi

Yozma manbalarni o'rganish natijasida V.V. Bartold o'rta asrlardagi Mizdahqon shahrini Shomun- Nabi maqbarasi joylashgan Sharqiy tepalik bilan bog'laydi. Bu maqbara bilan birga Sharqiy tepalikning shimoliy qismida bir qancha o'rta asr me'moriy yodgorliklari, shuningdek, muqaddas joy – Jumard-Qassob tepaligi joylashgan.

Qazish materiallariga ko'ra, Sharqiy tepalikning shimoliy qismi, shuningdek, janubiy qismi qisman musulmonlargacha bo'lgan qabriston tomonidan egallangan. Jumard-qassob tepaligidan topilgan ossuariy va ossuariy parchalari bunga dalil bo'lishi mumkin. IX asrning o'zidayoq bu yerda musulmonlar dafn etila boshlaganligiga dalillar mavjud – vafot etganlarni xom g'isht bilan o’rilgan chuqurlarga dafn qilingan.

G‘.Xo‘janiyozovning aytishicha, dafn etilganlar mahalliy elitaga tegishli bo‘lgan. Jumard-qassobning yuqori qatlamlarida IX—XIV-asrlarga oid jami oʻttizdan ortiq qabrlar topilgan. Ehtimol, XII asr oxiri – XIII asr boshlarida so’ngi Anushteginiylar hokimiyatining kuchayishi davrida, Sharqiy Mizdahqon tepaligidagi nekropolning muqaddas joy sifatidagi ahamiyati ortgan.

Sharqiy tepalikda XII—XIII asr boshlariga oid toʻrtburchak shakldagi kichik, alohida maqbara qoldiqlari qazib topilgan. Shunday qilib, nomsiz №2 maqbara XII asr - XIII asr boshlariga to'g'ri keladi. XIV asrda maqbarada ta'mirlash ishlari olib borildi. 1-sonli nomsiz maqbara XIII asr boshlarida qurilgan. Sharqiy tepalikda usha davrga oid yana boshqa dafn joylari borligini taxmin qilish mumkin.

Qayd etish joizki, XII asrga oid poytaxt Gurganj maqbaralari alohida portal va dumbali tomlarning mavjudligi bilan ajralib turadi (Sulton 'Ala ad-Din Tekesh maqbarasi / XII asr oxiri — XIII asr boshlari).

Ammo Mizdahqonda qazilgan maqbaralarda qanday portallar va shiftlar bo'lganligi haqida ma'lumotlar yo'q.Sharqiy tepalikda qabriston inshootlari bilan bir qatorda XII asrda ilmiy adabiyotlarda “xonakoh” nomi bilan mashhur bo'lgan me'moriy majmua joylashgan.

U bir qator binolarni o'z ichiga oladi, ulardan biri, joylashuv sxemasiga ko'ra, shubhasiz, xonaqoh bo'lgan: markaziy zal va to'rt burchakdagi to'rtta alohida xona. Ko'rinib turibdiki, ayni paytda xonaqohning g'arbida “qishki” masjid deb atalgan masjid qurilgan.

Bu ustunlari bor tekis shiftli to'rtburchak xonadir. Masjidga kirish shimolda bo'lgan; janubiy devorning markazida mehrob joylashgan. Masjid XII asrga tegishli. Keyinchalik (xronologiyasi hali aniqlanmagan) masjid va xonakoh o'rtasida gumbazli kvadrat xona qurilgan bo'lib, uni qurish uchun xonakohning janubi-g'arbiy burchagi vayron qilingan. Bu inshoot maqbara bo'lgan deb taxmin qilish mumkin.

Bir muncha vaqt o'tgach, g'arbdan "qishki"ga ikkinchi kattaroq masjid qo'shildi va u "yozgi" masjid deb ataldi. Masjidning tagida tosh poydevorga mustahkamlangan yog'och ustunlar ustidagi tekis shiftli keng xona bor.

“Yozgi” masjidda janubiy devorda loyda arabcha yozuv o'yilgan friz bilan bezatilgan mehrob tozalandi. Yozuv usuli mehrob va shu qatori “yozgi” masjidning qurilish davrini (XII asr) aniq ko'rsatadi (o'qigan B.M.Babadjanov).

Masjid keyinroq ta'mirlangan; oldingi mehrob suvolib, janubiy devorda yangi mehrob qilingan. Numizmatikaga ko'ra, masjidning bunday rekonstruktsiya qilinishi XIV asrga to'g'ri keladi.

Anushtaginiylar davrida monumental inshoot qurilishining yana bir misoli xalifa Rajab yodgorligidir.

Obyektdagi qazish ishlar natijalariga ko'ra, bu ob'ekt hayotining ikki bosqichi mavjudligini aniqlandi: 1-bosqich - XII asr oxiri - XIII asr boshlariga to'g'ri keladigan yodgorlikning qurilishi; 2-bosqich - ta'mirlash, xususan, XIV asr oxiriga to'g'ri keladigan fasadni yangilash. Xalifa Rajabning asl maqsadi haqida hech qanday ma'lumot yo'q. Ikkinchi bosqichda (XIV asr) inshoot ichida qabr toshi joylashadi. Shunga ko'ra, Xalifa Rajab maqbaraga aylangan.

XIII-XIV asrlarda Qirq-Сho'pon maqbarasi quriladi. Hozirda maqbara qoldiqlari butun bir binoga qayta tiklangan va ob'ekt asl ko'rinishini yo'qotgan.
XIV asrda Mizdahqonning Sharqiy tepaligida Mazlumxon-Sulu nomi bilan mashhur inshoot qurilgan. Yodgorlik g'ayrioddiy dizaynga ega - sakkiz qirrali gumbazga yetib borgunga qadar imoratning taxminan 2/3 qismi (to'rtburchak va tromp tizimi) tepalikga ko'milgan.

Mazlumxon-Suluning asl maqsadi haqidagi masala ilmiy adabiyotlarda muhokama qilinib keladi. Inshootda uchta qabr toshining mavjudligi uni maqbara deb hisoblashga asos bo'lgan. Materialning o'ziga xos xususiyatlari (bino butunlay pishgan g'ishtdan qurilgan) va dekorning boyligi tadqiqotchilardan birini bu saroy degan taxminga olib keldi.

Shu bilan birga, bu inshootni xonaqoh sifatida talqin qilishga imkon beruvchi dalillar ham mavjud. Sharqshunos B.Bobojonov Ichan-qal'a (Xiva) qo'riqxonasi fondlarida saqlanayotgan vaqf hujjatiga e'tibor qaratdi, unda so'fiy shayx Sulaymon al-Haddadiy (vaf. 1261)ga tegishli ikki xonakohga yer uchastkalari va ariqlar ajratilganligi aytilgan. Yozma manbalarda XIII asr o'rtalarida, dastlabki Juchiylar hukmronligi davrida Sharqiy Mizdahkon tepaligi Sulaymon al-Haddadiy boshchiligidagi so'fiylar guruhi tomonidan o'zlariga joy sifatida tanlab olinganligi haqida xabar beradi. Sulaymon Haddadiy “rahbar shayxlar”dan biri bo'lib, temirchilik kasbini egallagan, shuning uchun u al-Haddadiy (temirchi) laqabini olgan. Shayx Sulaymon "yuksak kamolotga erishgan va mo''jizalar (karomat) yaratish qobiliyatiga ega".

U Xo'djayli shahari yaqinida joylashgan. U yerdan "janubga ketaverishdagi... yo'lda Mizdahqon degan tog' bor. U yerda, bir tekis joyda [so'fiylar] kuhna bino bor edi” shu yerda ular o'zlarining marosimlarini o'tkazgan. B.Bobojonovning yozishicha, vafotidan oldin (1261) Sulaymon al-Haddadiy va uning tarafdorlari mahalliy hokimiyat tomonidan unchalik qo'llab quvvatlanmagan. Shu bilan birga, XII asrga oid yuqorida tilga olingan xonaqoh ham ularning birodarligiga tegishli bo'lgan bo'lishi ham mumkin.

Al-Haddadiy tarafdorlarining so'fiylar jamoasi Xorazm va Dashti Qipchoq hokimi Qutlug'-Temur (hukmronligi 1321–1336) e'tiboriga tushgan paytdan boshlab vaziyat o'zgardi. U ikkita xonakoh qurushga mablag' ajratadi (bittasini Mizdahqonda). Ular vaqf mulklari fondi bilan ta'minlanadi, vasiylik al-Haddadiy avlodlariga yuklatildi. Bir vaqf hujjatida xonakohning joylashuvi “Mizdahqon (tepaligi) boshida” deb ko'rsatilgan. Yoki aniqrog'i: “Mizdaxqon tepaligi yonbag'rida. Va bu (tepalikning) shimoliy (qismi) ... ". B.Bobojonov manbani tahlil qilib, bu tavsif Mazlumxon-Suluning joylashgan joyiga to'liq mos keladi, degan xulosaga keldi.

Mazlumxon-Sulu yodgorligi ichida qabrning mavjudligi xonakohning uzoq muddat davomida sakral maqsadda ishlatilishi vaqti kelib obro'li shaxslarni dafn etish uchun joy sifatida tanlanishiga sabab bo'ladi.

Sharqiy tepalikning shimoliy qismida joylashgan so'nggi davrlar yodgorliklaridan biri Shomun-nabiy maqbarasi hisoblanadi.

Maqbara ichida uzunligi 20 m dan ortiq uzunlikga ega qabr toshi joylashgan bo'lib, u kenotaf hisoblanadi. Dastlab, maqbara XVII-XVIII asrlarga tegishli degan xulosa berilgan edi. Ammo keyinchalik tadqiqotchilar uning XIII-XIV asrlarga tegishli qismlarini aniqlagan. Ammo hozirgi ko’rinishiga XVIII asr oxiri – XIX asrda ega bo’lgan. Uni qayta qurgandan so’ng u 7 ta gumbaz bilan bostirilgan uzun t[rtburchak shaklini.olgan. Hozirgi imorat – 2018 yilgi eski binoni qayta rekonstruksiya qilish oqibati.

Shomun-nabiy maqbarasining shimolida muqaddas Jumard-Qassob tepaligi joylashgan bo'lib, uning atrofida an'anaga ko'ra unumdorlik bilan bog'liq marosimlar o'tkazilgan.

Shamun-nabiy maqbarasi qurilishi uning Jumard-qassobga yaqinligi bilan belgilanib, yagona muqaddas makon yaratgan, degan fikr bor. Jumard-Qassob tepaligida davom etayotgan arxeologik tadqiqotlar mobaynida IX-XIV asrlarga oid ossuariylar (fragmentlarini) va shuningdek dafn qilingan joylarni aniqlandi.

Keyinchalik bu tepalik Shomun-nabiy maqbarasi bilan bog'liq bo'lgan Sharqiy tepalikning shimoliy qismi hududida o'tkaziladigan marosim harakatlariga kiritilgan. Dafn marosimlariga oid materiallar olinganligiga qaramay, Jumard Qassob unimdorlik kulti qachon shakllangani haqidagi savol ochiqligicha qolmoqda.

Mavjud binolar va yozma manbalardan olingan ma'lumotlarni tahlil qilib, taxmin qilish mumkinki, XII-XIV asrlarda Anushtaginiylar va ilk Jo'chiylar hukmronligi davrida Sharqiy tepalikning shimoliy qismi shahar yaqinidagi o'ziga xos muqaddas joy bo'lgan. Ta'kidlash joizki, dastlab shahar Gaur-qal'ada joylashgan bo'lib, XIII asr boshlarida Sharqiy va G'arbiy tepaliklar orasidagi tekislikka ko'chib o'tgan.

Sharqiy tepalikning shimoliy qismi hududida vaqt o'tishi bilan ziyoratgohga aylangan mahalliy elita vakillariga tegishli maqbaralar; Shayx Sulaymon Haddadiyning shogirdlari yig'ilishib turgan kamida ikkita xonaqo; shayx izdoshlari va mahalliy ziyoratchilar uchun mo'ljallangan masjidlar (shahardan tashqarida) joylashgan. Shunday qilib, Sharqiy tepalikning shimoliy tepasida XIII-XIV asrlarda qandaydir memorial - sig'inish markazi shakllanganligi haqida gapirish mumkin.

XIV asr oxiriga kelib Oltin O'rda shahri vayronaga aylangan. Buning sabablari usha davrlarda Xorazmga qilingan harbiy yurishlar va hududdagi suv rejimining o'zgarishi edi. Shaharning tanazzulga uchrashi, “oq xonaqoh” deb atalmish obyektning, Sharqiy tepalikning shimoliy qismidagi masjidning faoliyatini to'xtashiga olib keldi. Bu vaqtda memorial – sig'inish markaziga ziyoratchilar oqimi kamayadi, lekin yo'qolmaydi. Buni Xalifa Rajabning fasadiga XV-XVI asrlarda qilingan qo'shimcha xujralar bilan tushuntirish mumkin. Bu qo'shimcha xujralar yodgorlikga qarab turgan shayx yashagan turar joy ham, ziyoratchilar uchun mo'ljallangan tahorat xonalari ham bo'lishi mumkin.

muqaddas joy

Mizdahqon tarixi uchun eng muhimi shundaki, Sharqiy tepalikning shimoliy qismi “muqaddas” va obro'li dafn joyi sifatidagi "maqsadini" saqlab qolgan. Bunga, XVIII-XXI asrlarga tegishli bo'lgan ko'p sonli qabrlar va oilaviy skleplar (sag'ana) mavjudligi dalolat beradi. Mizdahqon hozir ham qabriston sifatida foydalanilib kelmoqda.

Rezyume

Shunday qilib, Mizdahqon majmuasi tarixini sarhisob qilar ekanmiz, quyidagi manzarani tasavvur qilishimiz mumkin:

Amudaryoning quyi oqimining keng sug'orish tarmog'i mavjud bo'lgan hududlaridan birida miloddan avvalgi IV asrda. shahar qurilgan (G'arbiy tepalik/ Gaur-qal'a), unga kanallar holatini va suv taqsimotini kuzatish vazifasi yuklangan. Milodiy III asridan biz bu shahar nekropolining (Sharqiy tepalikning janubiy qismi va ehtimol Sharqiy tepalikning shimoliy qismidagi Jumard-qassob tepaligi) joylashgan joyi ma'lum. Ossuariylarda dafn etish marosimiga ko'ra, shahar aholisi zardushtiylikning mahalliy versiyasi izdoshdorlari bo'lgan.

VIII asr boshida arablar hududga kelib, islom dinini targ'ib qilishdi. Taxminan VII asrning o'rtalarida shahar aholisining diniy qarashlari o'zgaradi. Ko'rinib turganidek, ularning aksariyati Islomni qabul qilgan. Buni VIII asr o'rtalari – ikkinchi yarmiga kelib shahar qabristonidagi dafn marosimlarining o'zgarishi ko'rsatadi. Shuni ta'kidlash kerakki, yangi dinning tarqalganiga qaramay, shahar qabristonining joylashgan joyi o'zgarmadi.

X asrning turli arab sayyoxatchilari bu shaharni Mizdahqon deb atashadi va uni hududda aholi punktlari joylashgan yirik shahar sifatida ta'riflaydilar.

Taxminan XII asrda Sharqiy tepalikning shimoliy qismida o'z ichiga nekropol (xom gʻisht bilan qoplangan toʻrtburchak/trapezoidal kameralardagi qabrxonalar), maqbaralar, shuningdek, masjidlar va xonaqolarni olgan kult/diniy markaz shakllanadi. XII asr oxiri - XIII asr boshlarida (mo'g'ullardan oldingi davrda) Xalifa Rajab quriladi. Yodgorlikning asl maqsadi hali ham aniqlanmagan.

XIII asr boshlarida bu hudud mo'g'ullar tomonidan bosib olingan. Aftidan, ular Mizdahqon (G'arbiy tepalik/ Gaur-qal'a) suv ta'minoti tizimini buzgan va shahar ikki tepalik (Sharqiy va G'arbiy) orasidagi tekislikka ko'chib ketgan. Shaharda hunarmandchilik ishlab chiqarish va mahalla masjidi qayd etilgan. Shaharning funktsional maqsadi, ehtimol, o'zgargan.

XIII asr o'rtalarida Sharqiy tepalikning shimoliy qismidagi memorial va diniy markaz tashkil topgan hudud shayx Sulaymon al-Haddadiy (1261-yilda vafot etgan) tarafdorlari bo'lgan so'fiylarning yashash joyiga aylandi. XIV asrning birinchi yarmida uning tarafdorlari Xorazmning Jo'chiy hokimi Qutlug'-Temur (hukmronligi 1321-1336) tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. U Sharqiy tepalikning (Mazlumxon-Sulu) shimoliy chekkasida so'fiylar jamoasi uchun xonaqoh qurish uchun mablag' ajratadi, vaqf yerlaridan hisobidan xonakoh mablag' bilan ta'minlanadi. Ayni paytda Xalifa Rajab yodgorligi ta'mirlanadi, fasad yangi bezaklar bilan bezatiladi, ichkarida qabr toshlari paydo bo'ladi. Yodgorlik ziyoratchilar ziyorat qiladigan maqbara sifatida xizmat qila boshlaydi.

XIV asr oxirida G'arbiy va Sharqiy tepaliklar orasidagi tekislikda joylashgan shahar vayronaga aylangan. Shahar qabristonida (Sharqiy tepalikning janubiy qismi) XIV asrdan keyingi dafnlar qayd etilmagan.

Ammo, mavjud materiallarga ko'ra, XV asrning boshlarida shaharning ayrim hududlarida hayot davom etadi. Bu hududda keyingi davrlarga oid yashash izlari topilmadi. O'z-o'zidan ko'rinib turibdiki, shaharning vayron bo'lishi bilan bir vaqtda yodgorlik va diniy markaz yodgorliklariga ziyoratchilar oqimi kamayib, Sharqiy tepalikning shimoliy qismida yashovchi so'fiylar soni kamayadi. Memorial va diniy markazda ham muayyan o'zgarishlar ro'y beradi. Masjidlar ("qishki" va "yozgi"), "Oq xonakoh" o'z faoliyatlarini to'xtatadi. Mazlumxon-Sulu xonaqosida kimdir dafn qilinib, qabr toshlarini o'rnatiladi. Xonaqoh ziyoratchilar ziyorat qiladigan maqbara vazifasini bajaradi. Xalifa Rajabning fasadi oldida XVII-XVIII asrlarda fasad devori qulab tushishiga qadar kichik kichik xizmat ko'rsatish binolari majmuasi quriladi.

XV asrda shaharda hayotning tamomila to'xtashi Sharqiy tepalikning shimoliy qismining muqaddas (kult) maqomini o'zgartirmadi, bu yer qabriston sifatida xizmat qilishni davom ettirdi. Sharqiy tepalik hududida ko'plab oilaviy skleplar (sag'ana) mavjud bo'lib, ular XVIII asrdan bugungi kungacha vaqtni o'z ichiga oladigan qabriston hisoblanadi.

Jumard-qassob tepaligi qaysi davrdan boshlab hozirgi kungacha davom etayotgan unumdorlikka sig'inish bilan bog'liq muqaddas xususiyatga ega bo'lganligi hali aniq emas. Ehtimol, XVIII asr oxiri – XIX asr boshlarida yaqin atrofdagi Shomun-nabiy maqbarasi muqaddas qadamjoyga aylangan. Bugungi kunda maqbara tarixiy yodgorlik hisoblanmasligiga qaramay (yodgorlik buzib tashlangan va uning o‘rniga yangi inshoot barpo etilgan), mahalliy aholi hamon unga ziyorat qilmoqda.