tariyx
UYRENIW

Mizdahqan qalasınıń úyreniliw tariyxı

Mizdahqan qalasın úyreniwge birinshi qádemdi ataqlı shıǵıstanıwshı alım V.V. Bartold salıp, ol arab geograflarınıń Xorezmdegi sawda jolların táriyplegen maǵlıwmatlarına tiykarlanıp, Qaraqalpaqstannıń Xojeli qalası janındaǵı qarabaxanalardı orta ásirdegi Mizdahqan qalası dep aytqan. XX ásir baslarında ózi tayarlaǵan “Turkistan monǵollar basqınshılıǵı dáwirinde” atlı shıǵarmasında ol bılay jazǵan edi: “Mizdahqan haqqında tek ǵana Abulǵazıy emes, al XIX ásir Xiywa tariyxında da bir neshe márte tilge alınǵan. Mizdahqan tóbeligi (qır) Xojeliden 1 farsax batısta jaylasqan.

Bul jerde olar apostol Petr menen salıstırılıp payǵambar (nabi) Shamunnıń qábirin kórsetedi. Tap sol orında Gáwir-qala (Kápirler qorǵanı) atlı qorǵan qarabaxanaları bar" (Bartold. 1963, 204-b., prim. 5).

Bartold Vasiliy Vladimirovich
1869-1930-jillar.

Sonı atap ótiw kerek, V.V. Bartold bul aymaqta hesh qashan bolmaǵan. Mizdahqan birinshi ret A.Yu. Yakubovskiy tárepinen 1928-1929 jıllarda úyrenilgen. Ol V.V.Bartoldtıń Mizdahqan qalası haqqındaǵı pikirine qosıladı. A.Yu. Yakubovskiy Batıs tóbeliktegi Gáwir-qalanı táriypley otırıp, bir neshe arxitekturalıq esteliklerdi, atap aytqanda, Mazlumxan-Sulıw mazarın, sonıń menen birge, shıǵıs tóbeliktegi atı belgisiz maqbaranı (Xalifa Erejep) belgilegep ótken edi. A.Yu.Yakubovskiy tas buyım haqqında járiyalaydı, ol haqqında pikirler elege shekem birdey juwmaqqa kelgen joq.

Yakubovskiy Aleksandr Yurevich
(1886 — 1953)

Izertlewshi ózi kórgen esteliklerge júdá keń sheńberdegi sáneni, yaǵnıy XII-XIV ásirler dáwirin usınıs etedi. Óz jumısınıń ayırım nátiyjelerin juwmaqlay kelip, A.Yu. Yakubovskiy: "Eki tóbelik, olar arasındaǵı jaylasqan maydan jáne onıń jaqın átirapı... gúmansız ajıralmas bir pútinlikti quraydı hám burınları Mizdahqan qalası bolǵan” – degen pikirge keledi (Yakubovskiy. 1930, 581-b.).

Mizdahqan topografiyasın úyreniw 1960-jıllardıń baslarında taǵı baslandı. V.N.Yagodin qalanıń topografiyalıq ólshewlerin alıp (1962, 1964), aerofotografiyasın (1966) túsiredi. Nátiyjede, bir pútkil Mizdahqan arxeologiyalıq kompleksiniń ulıwma topografiyasın rekonstrukciya qılıw múmkin boldı, bul anıqlıqlar A.Yu.Yakubovskiy tárepinen usınıs etilgen tariyxıy sxemanı tákirarlaydı (Yagodin. 1968, 189 -197-b.; Yagodin, Xodjayov. 1970, 10 –b.).

2023 jılı AQSh Elshisi grantı menen qarjılamdırıw Xalifa Erejep esteligin, sonday-aq, onı qala sistemasında úyreniwge múmkinshilik berdi.

Bul bir pútkil Mizdahqan qala kompleksi tariyxına tiyisli materiallardı ulıwmalastırıwǵa urınıp kóriw ushın sebep boldı (Babadjanov, Mkrtichev. 2024, 42-61-b.).

jerdiń kórinisi arxeologiyalıq kompleks

Ayırım temalar

Qalanıń ulıwma tariyxı menen bir qatarda, kópshilik izertlewshiler Mizdahqanǵa baylanıslı basqa da temalar menen shuǵıllandı.

1. Arxitektura.

V.I.Pilyavskiy 1938 jılı Mizdahqanǵa kelgen birinshi professional arxitektor edi. Onıń tiykarǵı izertlew obyektleri jaqın átiraptaǵı Góne-Úrgenish estelikleri bolıwına qaramay, qısqa waqıtqa Mizdahqanǵa keldi hám Gáwir-qala "qorǵanı" menen Mazlumxan-Sulıw mazarın kózden ótkerdi (Pilyavskiy. 1948).

Keyinirek arxitektura izertlewshileriniń eń kóp itibarın Mazlumxan-Sulıw tarttı. Atap aytqanda, ol 1959 jılda V.M.Filimonov hám S.B.Neumıvaykinlerdiń úyreniw obyektine aylandı. Ayırım konstrukciyalıq ózgeshelikleri menen ishki interyer baylıǵı V.M.Filimonovqa Mazlumxan-Sulıw dáslep saray bolǵan, keyinirek ol maqbaraǵa aynalǵan degen pikirge keliwine tiykar boldı (Filimonov. 1967, 62-83-b.).

1960-jıllarda estelikke tirkep salınǵan turar-jay hám xojalıq imaratları tabıldı. 1980-jıllardıń ortalarında estelik Moskva restavratorları tárepinen restavraciya etildi (bul restavraciyanıń hújjet materialları qaerde saqlawlı turǵanlıǵı belgisiz) (Kdirniyazov O. Sh., Kdirniyazov M. Sh. 2013, 192-199-b.).

1986-1989 jılları Xalifa Erejep esteligi Restavraciya ilimiy-izertlew institutınıń (Tashkent) hár tárepleme úyreniw obyektine aylandı. Ámelge asırılǵan jumıslar barısında tómendegiler islendi:

Estelik hám onıń imaratların arxitekturalıq (arxitektura názerinen) analiz qılıw;
qurılıs texnikası hám materialların analiz qılıw;
arxeologiyalıq izertlewler (estelik ishinde, fasad aldında jeti shurf qoyıldı) júrgiziw;
alınǵan epigrafikalıq materiallardı úyreniw;
rekonstrukciya joybarın tayarlaw;
maslastırıw joybarın tayarlaw.

Alınǵan materiallar negizinde “Juwmaq esabatı. 1989” tayarlandı (baspadan shıqpadı). Restavraciya jumısları ámelge asırılmadı.

Xalifa Erejep esteliginiń qorshawı

2. Qurılıs materialları
Belgili qánige N.S.Grajdankina Mizdahqan estelikleriniń qurılıs materialların analiz etti (Grajdankina. 1960).

3.Arxeologiya

3.1. Gáwir-qala

Mizdahqandı arxeologiyalıq úyreniw XX ásirdiń ekinshi yarımında Xorezm arxeologiyalıq-etnografiyalıq ekspediciyasınıń iskerligi menen baylanıslı halda baslanǵan. Sol waqıtta Gáwir-qalada qısqasha arxeologiyalıq izertlew alıp barıldı (Tolstov. 1948,31-b.).

1980-jıllardıń ortalarında Mizdahqan qalasın saqlap qalıw wazıypası qoyıldı. Ózbekstan mádeniyat esteliklerin konservaciya hám restavraciya qılıw ilimiy-izertlew joybar institutı tárepinen buǵan baylanıslı joybar tayarlandı. Atap aytqanda, joybarda Gáwir-qalanı arxeologiyalıq úyreniw názerde tutılǵan edi (Gorodishe Mizdahqan. 1986, 14-30-b.).

Keyinirek Gáwir-qaladaǵı qazıw jumısları Nókistegi mámleketlik universiteti tárepinen alıp barıldı. Arxeologiyalıq jumıslardıń nátiyjeleri tiykarında túrli temalarda publikaciyalar boldı (Turebekov. 2002, 152–170-b.; Xodjaniyazov. 2013, 69–82-b.).

Gáwir-qala

Xalifa Erejep arkası

XIII ásirdiń baslarında qalanıń burın jaylasqan ornınan (Gáwir-qala) Shıǵıs hám Batıs tóbelikler arasındaǵı aymaqqa kóshiwi monǵollardan aldınǵı dáwirlerde bul jerde xalıq jasaǵanlıǵı menen baylanıslı (XI-XII ásirler) (Kdirniyazov M.-Sh. Kdirniyazov A. 2003, 83-b.). Sonlıqtan Altın Orda mámleketiniń turaqlasıwı dáwirinde bul aymaqta qala payda bolǵan. Onda arxeologiyalıq izertlew jumısları Nókistegi mámleketlik universitet tárepinen alıp barılmaqta. Kóp jıllıq izertlewler nátiyjesinde qala tariyxı hám tipologiyasın xarakteristikalaytuǵın túrli obyektler anıqlandı.

Qalanıń shıǵıs bóleginde “Shıǵıs kvartal 1” dep atalıwshı orın qazıp ashıldı (6 úy, 44 bólme, kóshe hám kishi kósheniń (jolaq) bir bólegi) (Kdirniyazov M-Sh. 1989, 25-34-b.).

3.2. Altın Orda qalasın qazıw jumısları

Altın Orda qalasınıń aymaǵında keramikalıq oshaqlar (domalaq formada, eki qabatlı, gúmbez kameralı), sonıń menen birge, vino islep shıǵarıw ustaxanaları da tabılǵan (Kdirniyazov M.-Sh. Kdirniyazov A. 2003, 79, 81-83-b.; Kdirniyazov M.Sh., Iskanderova, Saypov, 2004). Turar-jay hám xojalıq imaratları menen bir qatarda "Túslik mákan-jayı" dep atalatuǵın aymaqta jámiyetlik imarat qazıp tabılǵan (tórtmúyesh formada - 9,8 x 11 m, tóbesi tegis, sútinler menen bekkemlengen). Izertlewshilerdiń bul qurılıstı máhálle meshiti bolǵan dep shamalaydı (Kdirniyazov M.-Sh. Iskanderova, Saypov, Kdirniyazov, 2009, 145- 146-b.).

Altın Orda qalası stratigrafiyasınıń ayrıqsha ózgesheligi mádeniy qatlamnıń salıstırmalı bay emesliginde. Atap aytqanda, qazıw jumıslarınıń avtorlarınıń baqlawlarına qaraǵanda, "Túslik mákan-jayı" aymaǵında turmıs qısqa waqıt - XIII ásirdiń aqırınan XIV ásirdiń baslarına shekem dawam etken (Kdirniyazov M.-Sh. 2001, 97-b.).

Sonıń menen birge, túrli dáwirlerde júrgizilgen qazıw jumısları (1987-1989, 1994-1997, 2006 -2007 jıllar) dawamında Altın Orda Mizdahqanınıń túrli jerlerinde Temuriyler dáwirine tiyisli imaratlar hám materiallıq mádeniyat úlgileri tabılǵan.

3.3. Shıǵıs tóbeliktiń túslik bólegindegi nekropolda qazıw jumısları

1962, 1964, 1965 jılları V.N.Yagodin basshılıǵındaǵı Ózbekstan SSR Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan filialınıń otryadı Shıǵıs tóbeliktiń túslik bóleginde jumıs alıp bardı. Qazıwlar nátiyjesinde III-XIV ásirlerge tiyisli kóplegen qábirler hám mazarlar anıqlanǵan. Eki úlken tipologiyalıq gruppa anıqlanǵan. Birinshi gruppa – tazalanǵan suyekler keramikalıq sarkofagta, keramikalıq ıdıslarda hám keramikalıq ossuariylerde kómilgenler. Sáneleri: III - VIII ásirdiń ortaları. VI-VIII ásirlerge kelip ossuariylerdi kómiw ushın nauslar (ılay gerbishten soǵılǵan jay) payda boladı.

Ekinshi gruppaǵa meyitler kómilgen hám aǵash tabıtlarda qoyılǵan (VIII ásirdiń 2-yarımı - XIV ásir) qábirler. Stratigrafiyadan kelip shıqqan halda, bul toparlar eki xronologiyalıq basqıshtı bildiredi hám qala xalqınıń diniy kóz-qarasların sáwlelendiredi: birinshi basqısh – zoroastrizm dáwiri; ekinshi basqısh - Islam dáwiri (Yagodin, Xodjayov. 1970, 30–31-b., 127, tabl.).

1980-jıllarda Mizdahqan nekropolındaǵı qazıwlar kishi orınlarda dawam ettirildi. (Xojaniyazov G., N Yusupov N., Kdirniyazov M.Sh. … 1989)

3.4. Shıǵıs tóbeliktiń arqa bóleginde alıp barılǵan qazıwlar

Shıǵıs tóbeliktiń arqa bóleginde alıp barılǵan arxeologiyalıq jumıslar hár túrli diniy arxitekturalıq imaratlardı - mazarlar, xanakalardı úyreniwge arnalǵan (Xakimniyazov. 2013, 104–110-b.; Xodjayov, Turebekov. 2013, 98–112-b.).

Shıǵıs tóbeliktiń arqa shetinde ganch penen sıbalǵanlıǵı sebepli "aq xanaka" dep atalǵan imaratlar kompleksi ashılǵan. Komplekstiń qurılıwı XII ásirge tuwra keledi. Ol xanakadan basqa gúmbezli qurılıs (maqbara?) hám xanakanıń batısında jaylasqan eki meshitti, birneshe xojalıq bólmelerin óz ishine aladı. Imaratlar jayǵasıwına qaraǵanda, birinshi meshit xanaka menen bir waqıtta qurılǵan. Meshit "qısqı" dep atalǵan. Ol sútinlerine tegis etip potolok salınǵan tórtmúyeshli jay bolǵan. Túslik diywaldıń ortasında mehrab orın alǵan. Meshitke kiriw esigi arqada bolǵan.

Qısqı meshitke batıstan ekinshi úlkenlew meshit qosılǵan hám "jazǵı" meshit dep atalǵan. Ol keń jay bolıp, onıń tóbesi tegis, aǵash sútinleri tas kolonnalarǵa tayanǵan. “Jazǵı” meshitte qubla táreptegi diywalda mixrab bolıp, ol ılayda oyılǵan arabsha jazıwlı friz benen bezelgen. Jazıw usılı mixrabtı hám sonday-aq “jazǵı” meshit qurılısınıń dáwirin (XII ásir) anıq kórsetip tur (oqıǵan B.M. Babadjanov: Ózbekstan arxitekturalıq. 2015, 40-b.).
Altın Orda dáwirinde meshit remontlanǵan; aldınǵı mixrab sıbalıp, jabılǵan; jańa mixrab oyılǵan. Numizmatikalıq maǵlıwmatlarǵa bola, meshittiń bul dáwiri XIV ásirdiń birinshi yarımına tuwra keledi (Kadirniyazov M-Sh.,1989, 119-120-b.; Xojanizov. 2018, 314-319-b.).

Mazlumxan sulı esteliginiń interyer bólegi

Mazlumxan-Sulıw esteligi arxeologlardıń úlken itibarın tarttı. 1960-jıllardıń ortalarında Mazlumxan-Sulıw átirapında qazıw jumısları alıp barıldı, nátiyjede estelikke tutas jer ústi imaratları tabıldı. 1980-jıllarda ÓzSSR IA Qaraqalpaq filialınıń arxeologiya bóliminiń xızmetkerleri Yu.P.Manılov, M.-Sh.Qdırniyazov hám B. Saypanovlar qurılıs ishinde jaylasqan qábirlerdi ashtı (Altın Orda dáwiriniń úsh qábiri) (Kdirniyazov M-Sh. 1989. 25-26-b.).

1986-1989 jıllarda Xalifa Erejep esteligi Restavraciya ilimiy-izertlew institutınıń (Tashkent) úyreniw obyektine aylandı.

Alınǵan materiallar negizinde “Juwmaq esabatı. 1989” tayarlandı (baspadan shıqpadı). Esabatqa recenziya tayarlaǵan K. S. Kryukov esteliktiń sánesi máselesinde Xalifa Erejep "XII ásirdiń ekinshi yarımınan keyin - XIII ásirdiń baslarınan aldın qurılǵan" degen juwmaqqa keldi (Svodniy otchet. 1989, 2-b.).

Xalifa Erejep qurılısı

Estelikti restavraciya qılıw jumısları ámelge asırılmadı. Keuin ala izertlew toparınıń aǵzası Ǵ.Xojaniyazov Xalifa Erejeptiń qurılısı XI-XII ásir baslarına tuwra keledi degen usınıs kirgizedi. Onıń pikirine bola aldın ol meshit-medrese bolǵan. XIV ásirde jaydıń ishine qábir qoyılǵannan keyin estelik maqbaraǵa aylanǵan. XV-XVIII ásirlerde gúmbez qulaǵannan keyin payda bolǵan úyinshik jerleytuǵın qoyımshılıq ushın paydalanǵan (Xojaniyazov. 1994. 12-13-b.). Xalifa Erejeptiń qurılısı sánesi hám maqseti máselesi T.K.Mkrtychev penen B.M.Babajanovlardıń maqalasında sóz etiledi.

Analiz sonı kórsetedi, estelik monǵollardan aldınǵı dáwirde, yaǵnıy XII ásirdiń ayaǵı – XIII ásirdiń baslarında qurılǵan. Maǵlıwmatlardıń jetispewshiligi ele onıń negizgi maqseti jónindegi anıq pikir aytıwǵa múmkinshilik bermeydi. XIV ásirdiń birinshi yarımında estelik ońlanıp, fasadınıń dizaynına arabsha jazıw túsken ktaba qosıladı. Qábir tasları bezewleriniń ayırım bólekleri de sol dáwirge tuwra keledi. Soǵan bola bul basqıshta Xalifa Erejep maqbara bolǵan dep shamalawǵa boladı. Epigrafikalıq materiallar Xalifa Erejepte sufiylar jámáásiniń brb wákili jerlengen dewge tiykar bola aladı (Mktychev, Babadjnov, 2024. 100-103-b.).

Bunnan tısqarı, Shıǵıs tóbeliktiń arqa bóleginde alıp barılǵan qazıw jumısları nátiyjesinde Xorezmshahlar dáwirine tiyisli eki ózine tán maqbara qaldıqları tabıldı. Mısalı, №1 Atı belgisiz maqbara XIII ásirdiń baslarına tiyisli (Xakimniyazov. 2013, 116–117-b.). № 2-sanlı.
Atı belgisiz maqbaranıń qurılıwı XII ásir - XIII ásirdiń baslarına tuwra keladi. (Xodjayov, Turebekov. 2013, 98-b.). XIV ásirde 2-sanlı maqbarada remontlaw jumısları alıp barıldı. Qazıw jumısları nátiyjelerine qaraǵanda, Qırıq-Shopan mazarınıń qurılıwı XIII-XIV ásirlerge tuwra keledi. Izertlewshiler ishte 7 qábirdiń barlıǵı, olardan besewi tabıtta kómilgenligi tuwralı aytqan (Xodjayov, Turebekov. 2013, 98-b.).

atı joq maqbara

Shamun-nabiy mazarı

Taǵı bir arxitekturalıq estelik - Shamun-nabiy mazarı Shıǵıs tóbeliktiń orayında jaylasqan. Qam hám pisken gerbishten qurılǵan bul qurılıs tuwrı múyeshli (28 x5, 2 m) bolıp, ol jeti birdey gúmbez benen bastırılǵan. Maqbara ishinde 25 metrge shamalas qábir bar, ol kenotaf bolıp shıqtı. Yu.V.Knorozov maqbara qurılısın XVII ásirdiń aqırı - XVIII ásirdiń baslarına jatqarǵan (Knorozov. 1949, 89-b.)V.N.Yagodin hám T.K.Xojayovlar Shamun Nabiy ushın basqa sáne - XIX ásirdi usınǵan (Yagodin, Xodjayov. 1970, 10-b.). Sonıń menen birge Ǵ.Xojaniyazov penen N.Yusupovlardıń pikirine bola estelik biraz burın XIII-XIV ásirlerde qurılǵan. XVIII-XIX ásirlerde qayta tiklengen (Xojaniyazov, Yusupov. 1994, 15-bet; Xojaniyazov, Yusupov 1997).

2018-jılda restavraciya jumısları dawamında maqbara pútkilley buzılıp, ornına jańa jay boy tikledi.

Shamun-nabiy mazarınıń arqasında múqaddes jay esaplanǵan Jomart-qassap atlı tóbeshik bar. 1987-1991 jılları Ǵ.Xojaniyazov penen N.Yusupovlar tóbeshikte arxeologiyalıq izertlew jumısların júrgizedi. Nátiyjede ossuariy, ossuariylerdiń bólekleri hám musılman dáwirine tiyisli 30ǵa jaqın ábir jaylasqan on bir “qorshalǵan qoyımshılıq” ashıldı: qam gerbish penen qaplanǵan xanalardaǵı qábirler. Izertlewshilerdiń pikirinshe qábirler jergilikli xalıqtıń aristocrat taypasınıń wákillerine tiyisli bolıwı múmkin. Qazıw materialları III ásirden XIV ásirge shekem bolǵan waqıt sheńberine qatnaslı (Xojaniyazov. 2019 yil, 179-214-betlar).

Házirgi waqıtta Shıǵıs tóbelikte arxeologiyalıq jumıslardı aparıwdıń ilajı joq, sebebi ol derlik pútkilley zamanagóy qábiristanǵa aynalǵan.

4. Epigrafika

Mizdahqan úlkesinen izertlewshilerdiń itibarın tartqan birinshi epigrafikalıq materiallar Mazlumxan-Sulıw qábir taslarındaǵı jazıwlar bolıp tabıladı (Nekrasov. 1930, 583–588-b.). Keyinirek, Xalifa Erejepti rekonstrukciya qılıw joybarı dawamında alınǵan epigrafikalıq zatlardıń dáslepki izertlewi orınlandı (B. Babadjanov oqıǵan: Svodniy otchet. 1989. 97-102 b.).

Qaraqalpaqstannıń ótmishten qalǵan estelikleriniń epigrafikalıq materialların keń kólemde úyreniw 2010-jıldıń ortalarında baslanǵan hám házir de dawam etpekte. Bular arasında Mizdahqan epigrafikası da bar (Iskanderova, Babajanov. 2014, 66-70-betlar; Ózbekistan arxitekturalıq. 2015; Babajanov, 2023, 203–221-betlar; Babajanov, Mkrtichev. 2024, 42-61-betlar; Mkrtychev, Babadjanov, 2024, 100-103-betlar).