Mizdahqan estelikleri átirapında ápsanawıy tariyx qashan qáliplese baslaǵanlıǵın házir aytıw qıyın. Arxeologiyalıq materiallar eki mıń jıldan berlli, yaǵnıy islamǵa shekemgi dáwirlerden búgingi kúnge shekem Shıǵıs tóbelik muqaddes orın esaplanıp kelgen. Oylawımızsha, shıǵıs tóbeliktegi arxitekturalıq estelikler XIII ásirden baslap-aq zıyarat ornına aynalǵan. Mizdahqannıń ápsanawıy tariyxınıń qáliplesiw processinde suwfılar shayxı Sulayman al-Haddadiy al-Musaviy (q.b.j. 1261) shákirtleri úlken rol oynaǵan bolıwı múmkin. Shamun-nabiy mazarı hám Jumart-qassap tóbeligi átirapındaǵı úrip-ádetlerdi burınları Mizdahqanda jasaǵan suwfılar qollanıp-quwatlaǵan bolıwı múmkin.

Ápsanawıy tariyxı ilimiy izertlewge kirgizilgen Mizdahqannıń dáslepki esteliklerinen Shamun-nabiy mazarı, Jumart-qassap tóbeligi hám Gáwir-qala áyyemgi qalashası boldı. Moskva mámleketlik universitetiniń etnografiya fakultetiniń pitkeriwshisi Yu.V.Knorozov óziniń diplom jumısın usı esteliklerge baǵıshladı. Onıń izertlewi nátiyjeleri “Shamun-nabiy mazarı (Xorezm oazisi xalıqları arasındaǵı musılmanshılıqqa shekemgi bolǵan isenimlerdiń ayırım qaldıqları”)

Shamun-nabiy, Jumart-qassap, Gáwir-qala

Maqalasında tolıq emes halda járiyalanǵan.  Yu.V.Knorozov Shamun-nabiy mazarın zıyarat qılıw dástúrinde hám bul estelik átirapındaǵı ańızlarda musılmanlardan aldınǵı isenim qaldıqları bar ekenin aytıp ótken.

Ol óz shıǵarmasında áwliyeshiliktiń shayıqınıń (shıyıqshı) gúrrińin keltirip ótken. Oǵan bola “Shamun-nabiy Muhammed payǵambardan aldın jasap, Allaǵa bolǵan iyman ushın kápirler menen gúresken haqıyqıy palwan bolǵan. Arabiyadan kelip, sol tóbelikke jaylasqan. Qorǵannıń qasında (Gáwir-qala) kápir Gáwir palwan jasaǵan, oǵan qarsı tez-tez urıs, gúres júrgizip turǵan. Gáwir Shamun-nabiydiń hayalın kórip, onı jaqsı kórip qalǵan hám olardıń jayına shekem jer astı jol qazǵan. Bul jol arqalı, qıyanetker hayal, kúyewi joqlıǵında Gáwir menen ushırasıp turǵan. Bir kúni Shamun-nabiy úyine qaytıp kelse, hayalın tappaydı, onı izlep júrip jer astı jolına kózi túsip, sol jol menen barsa Gáwir-qalaǵa shıǵadı. Ol jerde hayalı menen birge dushpanınıń ústinen shıǵadı. Gáwir Shamun-nabiy menen ayqasa ketedi. Hayal eriniń ayaǵınıń astına bir qısım tarı shashadı, aqıbetinde Shamun-nabiy tayıp, dizesine jıǵıladı. Sol payıt Shamun-nabiydiń iyti Gáwirdi tisleydi hám onı shalǵıtadı. Ayqas toqtaydı. Sonnan keyin ashıwlı Shamun-nabiy onı ayaqların shawıp taslap kómiwdi wasiyat etedi.

Hayal erin Gáwirge tapsırıw ushın jip hám hátte sım menen baylawǵa háreket etedi, biraq Shamun-nabiy barlıǵın úzedi. Birden hayal eriniń óziniń saqalınan jip iyirip, sonıń menen baylasa úze almaslıǵın bilip qaladı. Solay etip, Gáwir Shamun-nabiydi jeńiwge erisedi. Wásiyatqa bola, Shamun-nabiydi jerlewden aldın onıń ayaqları kesilip kómiledi."

Yu.V.Knorozov Shamun-nabiy haqqındaǵı ráwiyattıń tamırları Islamǵa shekemgi dáwirlerge, anıǵıraǵı Injil qaharmanı Samsonǵa barıp taqalatuǵınlıǵın aytıp ótken. Olar qaharmannıń atında (Shamun / Samson), uzın boyında, hayalınıń qıyanatkerligi temasında, qaharmannıń kúshinde, shash motivlerinde kórinetuǵınlıǵın aytıp ótedi.

Basqa maǵlıwmat beretuǵınlar da ráwiyattı tap sonday tárizde keltiredi. Olardan biri Shamun-nabiy qayta tirilgen hám Gáwirdi óltirgen,- dep qosımsha etedi; taǵı biri Shamun-nabiydiń Yahya atlı dostı emes, al tuwısqanı bolǵanın eskertip ótedi. Bir versiyaǵa bola, Shamun-nabiy Gáwirdi iyt penen alısıp atırǵan waqtında, tarıǵa jıǵılıp túskeninen keyin óltirgen, keyin bolsa - versiyalardıń jáne birewine qaraǵanda - ǵázepten óz ayaqların kesip taslaǵan hám sonnan qaytıs bolǵan… Ayaqlardı kesiw motivi barlıq versiyalarda saqlanıp qalǵan. Jergilikli xalıq maqbara qashan qurılǵanın esley almaydı. Ráwiyattıń sońǵı versiyasına bola, Shamun-nabiydiń jeti qızı bolǵan hám olar hár qaysısı ákesine bir gúmbez qurdırǵan.

Haqıyqatqa jaqınlaw versiyada aytılıwınsha, 7 gúmbez maqbara sharwası nabıt bola bergen "bay" tárepinen óziniń bergen wádesine bola qurılǵan. Ol óz sharwasın jeti jıl dawamında tóbelikke (Jumart-qassap) aydap, jeti ret Shamun-nabiydiń qábirin aylandırıp shıqqan, sonnan keyin sharwanıń nabıt bolıwı toqtaǵan” (Knorozov. 1949, 87-bet).

Arxeologiyalıq qazıwlardan kórinip turǵanınday, uzaq waqıt (III-XIV ásirler) óli kómiw jeri bolıp xızmet etken Jumart-qassap tóbeshigi keyinirek ónimdarlıqqa sıyınıw menen baylanıslı bolǵan muqaddes orınǵa aylanǵan. Ráwiyatlarda aytılınıwına qaraganda, tóbeshiktiń astında jer astı mazarı bolıp, onda taqıwa qassap Jumart kómilgen.

Shamun-nabiy haqqındaǵı gúrrińlerdiń sońǵı versiyalarında aytılıwınsha, ol táwip hám palwan bolǵan hám karamatlar iyesi bolǵan. Shamun-nabiy Islam dinin taratıw ushın tómengi Ámiwdárya oazisine kelgen; ol kesellerdi emlegen hám bunıń ushın pul almaǵan. Basqa bir túsiniklerge bola Shamun-nabiy bul jerge “Muhammad payǵambardıń elshilerinen de aldın kelgen hám adamlardı birden-bir qudayǵa sıyınıwǵa shaqırǵan waz aytıwshı bolǵan. Shamun kóp káramatlar kórsetken, keselllerdi emlegen, hawa rayın hám aspan deneleriniń háreketin basqara alǵan, jabayı haywanlar tilin túsingen” (Knorozov, 1949, 92-bet).

Kórinip turǵanımızday, jeti gúmbezli Shamun-nabiy mazarınıń qurılıwı jeti qızı haqqındaǵı rawiyatlarda sawleleniwin tapqan: “hár bir qızı oǵan bir gúmbez saldırǵan”.
Maqbaradaǵı úlken qábir (20 metrden zıyat) kenotaf bolıp, shubhasız, ápsanawıy qaharman tuwralı dáw kibi iri batır / palwan bolıp aytılıwına tiykar bolǵan.Shamun-nabiy mazarı hám Jumart-qassap tóbeligi átirapındaǵı úrip ádetlerde ónimdarlıq kultiniń izleri ayqın kózge taslanadı. 

Zıyaratqa baylanıslı úrip-ádetlterde Shamun-nabiy mazarınıń Jumart-qassap tóbeligi menen baylanısı ayqın sezilip turadı. Bul óz gezeginde Jumarttıń atında ornın Shamun-nabiy mazarı iyelegen burınǵı muqaddes jaydıń (qábiristandaǵı eń áyyemgisi bolǵan bolıwı múmkin) ápsanawıy qaharmanınıń atı saqlanıp qalǵan degen gipotezaǵa tiykar beredi. Saqawatlı Jumart-qassaptı zoroastrizm dáreklerindegi Gayumard penen salıstırıwǵa boladı, pahlaviy forması Gemurd bolǵan ol Avestoda Gaya Maretan túrinde tilge alınadı. Zoroastrizm kosmogoniyası boyınsha Axura Mazda barlıq adamlardıń babası bolǵan Gayumard (onıń tuqımınan birinshi insan juptısı payda bolǵan) penen haywanlardıń túp ájdadı bolǵan buǵanı ılaydan jaratqan. “Avesto”da jazılıwınsha, Gaya Maretan Axura-Mazda ornatqan tártiplerdiń tárepdarı bolǵan birinshi adam hám arya (ariy) xalıqlarınıń babası” (Knorozov. 1949, B. 91-92).