Mizdahqan qalasınıN tariyxı

Mizdahqan qalasınıń úyreniliw tariyxı

Mizdahqan qalasın úyreniwge birinshi qádemdi ataqlı shıǵıstanıwshı alım V.V.

Bartold salıp, ol arab geograflarınıń Xorezmdegi sawda jolların táriyplegen maǵlıwmatlarına tiykarlanıp, Qaraqalpaqstannıń Xojeli qalası janındaǵı qarabaxanalardı orta ásirdegi Mizdahqan qalası dep aytqan. XX ásir baslarında ózi tayarlaǵan “Turkistan monǵollar basqınshılıǵı dáwirinde” atlı shıǵarmasında ol bılay jazǵan edi: “Mizdahqan haqqında tek ǵana Abulǵazıy emes, al XIX ásir Xiywa tariyxında da bir neshe márte tilge alınǵan. Mizdahqan tóbeligi (qır) Xojeliden 1 farsax batısta jaylasqan. Bul jerde olar apostol Petr menen salıstırılıp payǵambar (nabi) Shamunnıń qábirin kórsetedi. Tap sol orında

Gáwir-qala (Kápirler qorǵanı) atlı qorǵan qarabaxanaları barquot; (Bartold. 1963, 204-b.)

jer kórіnіsі

Sonı atap ótiw kerek, V.V. Bartold bul aymaqta hesh qashan bolmaǵan. Mizdahqan birinshi ret A.Yu. Yakubovskiy tárepinen 1928-1929 jıllarda úyrenilgen. Ol V.V.Bartoldtıń Mizdahqan qalası haqqındaǵı pikirine qosıladı. A.Yu. Yakubovskiy Batıs tóbeliktegi Gáwir- qalanı táriypley otırıp, bir neshe arxitekturalıq esteliklerdi, atap aytqanda, Mazlumxan- Sulıw mazarın, sonıń menen birge, shıǵıs tóbeliktegi atı belgisiz maqbaranı (Xalifa Erejep)

Belgilegep ótken edi. A.Yu.Yakubovskiy tas buyım haqqında járiyalaydı, ol haqqında pikirler elege shekem birdey juwmaqqa kelgen joq. Izertlewshi ózi kórgen esteliklerge júdá keń sheńberdegi sáneni, yaǵnıy XII-XIV . Asirler dáwirin usınıs etedi. Óz jumısınıń ayırım nátiyjelerin juwmaqlay kelip, A.Yu. Yakubovskiy: quot;Eki tóbelik, olar arasındaǵı jaylasqan maydan jáne onıń jaqın átirapı... Gúmansız ajıralmas bir pútinlikti quraydı hám burınları Mizdahqan qalası bolǵan” – degen pikirge keledi (Yakubovskiy. 1930, 581-b.).

Mizdahqan topografiyasın úyreniw

Mizdahqan topografiyasın úyreniw 1960-jıllardıń baslarında taǵı baslandı.

V.N.Yagodin qalanıń topografiyalıq ólshewlerin alıp (1962, 1964), aerofotografiyasın (1966) túsiredi. Nátiyjede, bir pútkil Mizdahqan arxeologiyalıq kompleksiniń ulıwma topografiyasın rekonstrukciya qılıw múmkin boldı, bul anıqlıqlar A.Yu.Yakubovskiy tárepinen usınıs etilgen tariyxıy sxemanı tákirarlaydı (Yagodin. 1968, 189 -197-b.; Yagodin, Xodjayov. 1970

Arxeologiya kompleksі aymaǵı

2023 jılı AQSh Elshisi grantı

2023 jılı AQSh Elshisi grantı menen qarjılamdırıw Xalifa Erejep esteligin, sonday-aq, onı qala sistemasında úyreniwge múmkinshilik berdi. Bul bir pútkil Mizdahqan qala kompleksi tariyxına tiyisli materiallardı ulıwmalastırıwǵa urınıp kóriw ushın sebep boldı.

Ayırım temalar. Qalanıń ulıwma tariyxı menen bir qatarda, kópshilik izertlewshiler Mizdahqanǵa baylanıslı basqa da temalar menen shuǵıllandı.

Arxitektura

V.I.Pilyavskiy 1938 jılı Mizdahqanǵa kelgen birinshi professional arxitektor edi. Onıń tiykarǵı izertlew obyektleri jaqın átiraptaǵı Góne-Úrgenish estelikleri bolıwına qaramay, qısqa waqıtqa Mizdahqanǵa keldi hám Gáwir-qala."qorǵanı" menen Mazlumxan-Sulıw mazarın kózden ótkerdi (Pilyavskiy. 1948). Keyinirek arxitektura izertlewshileriniń eń kóp itibarın Mazlumxan-Sulıw tarttı. Atap aytqanda, ol 1959 jılda V.M.Filimonov hám S.B.Neumıvaykinlerdiń úyreniw obyektine aylandı. Ayırım konstrukciyalıq ózgeshelikleri menen ishki interyer baylıǵı V.M.Filimonovqa Mazlumxan-Sulıw dáslep saray bolǵan, keyinirek ol maqbaraǵa aynalǵan degen pikirge keliwine tiykar boldı (Filimonov. 1967, 62-83-b.).

1960-jıllarda estelikke tirkep salınǵan turar-jay hám xojalıq imaratları tabıldı. 1980- ıllardıń ortalarında estelik Moskva restavratorları tárepinen restavraciya etildi (bul restavraciyanıń hújjet materialları qaerde saqlawlı turǵanlıǵı belgisiz)

1986-1989 jılları Xalifa Erejep esteligi Restavraciya ilimiy-izertlew institutınıń (Tashkent) hár tárepleme úyreniw obyektine aylandı.

Ámelge asırılǵan jumıslar barısında tómendegiler islendi:

Estelik hám onıń imaratların arxitekturalıq (arxitektura názerinen) analiz qılıw;
qurılıs texnikası hám materialların analiz qılıw;
arxeologiyalıq izertlewler (estelik ishinde, fasad aldında jeti shurf qoyıldı) júrgiziw;
alınǵan epigrafikalıq materiallardı úyreniw;
rekonstrukciya joybarın tayarlaw;
maslastırıw joybarın tayarlaw.

Alınǵan materiallar negizinde “Juwmaq esabatı. 1989” tayarlandı (baspadan shıqpadı). Restavraciya jumısları ámelge asırılmadı. Belgili qánige N.S.Grajdankina Mizdahqan estelikleriniń qurılıs materialların analiz etti (Grajdankina. 1960).

jerde júrgіzіlgen qazba jұmıstar

Gáwir-qala

Mizdahqandı arxeologiyalıq úyreniw XX ásirdiń ekinshi yarımında Xorezm arxeologiyalıq-etnografiyalıq ekspediciyasınıń iskerligi menen baylanıslı halda baslanǵan.

Sol waqıtta Gáwir-qalada qısqasha arxeologiyalıq izertlew alıp barıldı. 1980-jıllardıń ortalarında Mizdahqan qalasın saqlap qalıw wazıypası qoyıldı. Ózbekstan mádeniyat esteliklerin konservaciya hám restavraciya qılıw ilimiy-izertlew

joybar institutı tárepinen buǵan baylanıslı joybar tayarlandı. Atap aytqanda, joybarda Gáwir-qalanı arxeologiyalıq úyreniw názerde tutılǵan edi (Gorodishe Mizdahqan. 1986, Keyinirek Gáwir-qaladaǵı qazıw jumısları Nókistegi mámleketlik universiteti tárepinen alıp barıldı. Arxeologiyalıq jumıslardıń nátiyjeleri tiykarında túrli temalarda publikaciyalar boldı

Gáwir-qala

Mizdahqan arxeologiya qaldıqları

XIII ásirdiń baslarında qalanıń burın jaylasqan ornınan (Gáwir-qala) Shıǵıs hám Batıs tóbelikler arasındaǵı aymaqqa kóshiwi monǵollardan aldınǵı dáwirlerde bul jerde xalıq jasaǵanlıǵı menen baylanıslı (XI-XII ásirler) Sonlıqtan Altın Orda mámleketiniń turaqlasıwı dáwirinde bul aymaqta qala payda bolǵan. Onda arxeologiyalıq izertlew jumısları Nókistegi mámleketlik universitet tárepinen alıp barılmaqta. Kóp jıllıq izertlewler nátiyjesinde qala tariyxı hám tipologiyasın xarakteristikalaytuǵın túrli obyektler anıqlandı. Qalanıń shıǵıs bóleginde “Shıǵıs kvartal 1” dep atalıwshı orın qazıp ashıldı kóshe hám kishi kósheniń (jolaq)

Altın Orda qalasınıń aymaǵında keramikalıq oshaqlar (domalaq formada, eki qabatlı, gúmbez kameralı), sonıń menen birge, vino islep shıǵarıw ustaxanaları da tabılǵan

Altın Orda qalası

Altın Orda qalası stratigrafiyasınıń ayrıqsha ózgesheligi mádeniy qatlamnıń salıstırmalı bay emesliginde. Atap aytqanda, qazıw jumıslarınıń avtorlarınıń baqlawlarına qaraǵanda, "

Túslik mákan-jayı" aymaǵında turmıs qısqa waqıt - XIII ásirdiń aqırınan XIV ásirdiń baslarına shekem dawam etken (Kdirniyazov M.-Sh. 2001, 97-b.). Sonıń menen birge, túrli dáwirlerde júrgizilgen qazıw jumısları (1987-1989, 1994- 1997, 2006 -2007 jıllar) dawamında Altın Orda Mizdahqanınıń túrli jerlerinde Temuriyler dáwirine tiyisli imaratlar hám materiallıq mádeniyat úlgileri tabılǵan. 1962, 1964, 1965 jılları V.N.Yagodin basshılıǵındaǵı Ózbekstan SSR Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan filialınıń otryadı Shıǵıs tóbeliktiń túslik bóleginde jumıs alıp bardı.

Qazıwlar nátiyjesinde III-XIV ásirlerge tiyisli kóplegen qábirler hám mazarlar anıqlanǵan. Eki úlken tipologiyalıq gruppa anıqlanǵan. Birinshi gruppa – tazalanǵan suyekler keramikalıq sarkofagta, keramikalıq ıdıslarda hám keramikalıq ossuariylerde kómilgenler. Sáneleri: III - VIII ásirdiń ortaları. VI-VIII ásirlerge kelip ossuariylerdi kómiw ushın nauslar (ılay gerbishten soǵılǵan jay) payda boladı.

Qosımsha