Xalifa Erejep qarabaxanaların eń birinshi ret A.Yu.Yakubovskiy táriyplegen edi. Ol estelikti atı belgisiz maqbara dep ataydı. Ayırım konstrukciyalıq ózgesheliklerinen kelip shıǵıp A.Yu.Yakubovskiy estelikti XII-XIV ásirlerge tiyisli dep esaplaydı. (Yakubovskiy, 1930. 577-578 bb.). 1986-1989 jılları Restavraciya ilimiy izertlew institutı (Tashkent) Xalifa Erejepte kompleksli izertlew jumısların alıp bardı. Onda esteliktiń arxitekturalıq ólshemleri alındı, onıń ishinde hám dógereginde arxeologiyalıq qazıwlar júrgizildi.

Izertlewler nátiyjesinde esteliktiń konstrukciyalıq ózgeshelikleri anıqlandı; estelik tariyxınıń eki basqıshı anıqlandı; estelik ishindegi qurılıs izleri, atap aytqanda qábirtastıń qaldıqları tazalandı; Xalifa Erejeptiń sırtqı kórinisin tiklewge kómeklesetuǵın fasadqa qatnaslı birqansha materiallar alındı; fasadqa jaqın qurılǵan qurılıslar qazıp úyrenildi.

"Xalifa Erejep: gúmbez bólegi bar tramp. A. S. Melkovtıń fotoalbomınan. 1939-jıl.

Izertlew toparınıń aǵzaları Xalifa Erejeptiń qurılısınıń waqtı boyınsha bir pikirge kele almadı. Sol sebepli arxitektura kandidatı K.Kryukov izertlewlerdiń juwmaqlawshı esabatına recenziya jazarda «Xalifa Erejep maqbarası XII ásirdiń 1-yarımınan soń, biraq XIII ásirdiń baslarınan burınlaw qurılǵan. Júdá erte dáwir (izertlew avtorlarınıń usınǵan XI ásir. Esabat. 27-b.) hám júdá kesh dáwir (XIV ásirdiń basları) gúman tuwdırmaqta» - deydi. Birneshe jıllardan soń izertlew toparınıń aǵzalarınan biri bolǵan Ǵ.Xojaniyazov Xalifa Erejeptiń qurılısınıń waqtı hám onıń funkcional maqseti boyınsha pikir bildiredi. Oǵan bola estelik XI-XII ásirlerge tiyisli.

Onıń pikiri boyınsha, aldın estelik meshit-medrese sıpatında islep turǵan. XIV ásirdiń birinshi yarımında )1344-1345 jj.) jaydıń ishinde qábir payda boladı hám estelik maqbaraǵa aylanadı.

izertlew

2023-2024 jıllarda AQSh Elshisiniń grantınıń sheńberinde Xalifa Erejep esteliginde izertlew hám konservaciyalaw (arxiv úyreniw, arxeologiyalıq qazıw, arxitekturalıq ózgesheliklerin úyreniw) jumısları alıp barıldı. Oǵan bola estelik tariyxın tómendegi tárizde qayta tiklewge múmkin boladı:

Estelik monumentallıq arxitekturalıq imarat qaldıqları bolıp tabıladı. Túslik-Batıs (fasad) diyўalı menen gúmbez saqlanbaǵan. Dáslep ol óz aldına kvadrat túrindegi (sırtqı ólshemleri 12,25 x 12,35 m), kubik tárizli hám gúmbezli jay bolǵan. Gúmbez salınǵan segiz qırlıqtan ótiw tórt mushında jaylasqan arkalı tromplar formasında ámelge asırılǵan. Ishki gúmbezdiń bolǵanliǵı ele anıq emes. Sırtqı gúmbez qanday formada (konus yamasa klassik (oval)) bolǵanlıǵı haqqında da anıq maǵlıwmat joq.

Qazıw jumısları sonı kórsetti, jay tábiyiy tóbelik ústi tegislenip, tazalanǵan maydanda qurılǵan. Shıǵıs tóbelik baqanshaqlı tastan ibarat. Tayar bolǵan maydanǵa dáryanıńqumı tóselgen (8-10 m qalıńlıqta).

Xalifa Erejeptiń konstruksiyalıq ózgesheligi sonnan ibarat, onıń qurılısında pısken hám qam gerbishlerden paydalanǵan. Diywallardıń tiykarı 4 qatar pisken gerbish penen órilgen, ol tiykarǵı diyўalǵa qaraǵanda qalıńıraq. Onıń ústinde 1,05 m biyiklikte ıǵallıq ótkizbew ushın (gidroizolyacia) qamıs qatlamı salınǵan (berdana). Qamıslardıń ústine úsh qatar pısken gerbishler órilgen; keyin diyўaldıń astınan 6,12 m ge shekem qam gerbish qatarları órilgen.

Sonıń menen bir waqıtta fasadtıń diyўalı (shıǵıs diyўalda saqlanıp qalǵan bóleklerine qaraǵanda) pisken gerbish penen órilgen. Bunnan basqa tórtmúyeshlikten gúmbezge ótetuǵın konstrukciyası (tromplar) hám gúmbezdiń ózi de pisken gerbishten bolǵan. Estelikte úlken ólshemli gerbishlerden (40 x 40 x 5-6 sm) qurılǵgan arkalı tromplar qollanǵan.

Tromplar múyeshlerinde olardı bekkem uslap turǵan aǵashlardan paydalanǵanlıǵın dálillewshi tesikler saqlanǵan.

qulaǵan portaldıń joqarǵı bóleginiń súwreti - arxeologiyalıq maǵlıwmatlar boyınsha

Qazıw

1986-1989– jıllarda alıp barılǵan arxeologiyalıq izertlewler Xalifa Erejep tariyxına baylanıslı 2 basqıshtı anıqladı:

1/. Qurılıs. 2/ qayta ońlaw. Bunnan basqa esteliktiń fasad diyўallarınıń aldında estelik islep turǵan waqıtta oǵan biriktirilip qurılǵan jaylar kompleksi qazıp ashıldı. (Xalifa Erejeptiń fasad diywali aldındaǵı imaratlar” tekstine qarań.)

1986-1989 jıllarda túslik-batıs diyўaldıń aldında qulap túsken fasad diywali qaldıqları tazalandı. Qazıw jumısları fasadtiń "kóylegi" imarattıń tiykarǵı diywalı menen baylanıslı halda órilgen gerbishlerden sırtqı qatlam tárizde islengenligin kórsetti. Fasadtıń arnawlı portalı bolmaǵan kórinedi. Alınǵan materiallar negizinde aldinǵi izertlewshiler fasadtı rekonstrukciya qılıwdıń eki túr usınıs tayarlanǵan, olardıń tiykarǵı parqı gúmbezdiń formasında bolǵan. Birinshi variantta gúmbez konussımaq hám ekinshi variantta yarım shar (klassikalıq) formada bolǵan dep shamalanǵan. Xalifa Erejeptiń gúmbeziniń qay túrde bolǵanlıǵı yuoyınsha anıq jádlil bolmaǵanlıǵı sebepli biziń ushın áhmiyetlirek másele fasadtıń bezewleriniń parqı boldı. Eki variantta da fasad úsh arka menen bólingen. Oraylıq arkada imaratqa kiriw ornı bolǵan. Oraylıq arkani bezegen eki pilyastr, sonıń menen birge, karniz astındaǵı sızıq gerbishlerde oyıp islew berilgen geometriyalıq bezewler menen bezelgen. Arklardıń ústindegi timpanlar islew berilgen figuralı gerbishlerden islengen quramalı geometriyalıq girix penen bezelgen.

Rekonstrukciyanıń birinshi variantında fasad kompoziciyasın terrakotalıq gerbishlerden islengen arab jazıwları oyyıp jazılǵan П- tárizli friz juwmaqlap turıptı. Ekinshi variantta timpanlardıń ústinde tuwrı múyeshli ktaba orın alǵan bolıp, ol oyılǵan epigrafikaǵa iye monoxromlı firuza menen sırlanǵan terrakota plitaları (44x28 sm ólshemdegi plitalar bólekleri) menen bezelgen. Oyıp jazılǵan epigrafikalı gerbishlerinen islengen П - formasındaǵı friz saqlanǵan.

kiriw portalınıń qaldıqları (PESTAK)

saqlanıp qalǵan bólek shıǵıs trompı

Bezewlerdegi epigrafika analizi esteliktiń sánesin hám wazıypaları boyınsha juwmaq shıǵarıwǵa múmkinshilik beredi (Qarań: “Epigrafika boyınsha materiallar analizi” tekstin.

Burınǵı izertlewler nátiyjeleri menen AQSh Elshisiniń grantı sheńberinde iske asırılǵın analizler Xalifa Erejep esteliginiń tariyxınıń birneshe basqıshların belgilewge hám wazıypeaların anıqlawǵa kómeklesedi:

Qurılıwı. AQSh Elshisiniń grantı sheńberinde islengen tromp konstrukciyalarındaǵı aǵash qaldıqlarınıń analizi nátiyjeleri boyınsha XII ásirdiń ekinshi yarımı - XIII ásirdiń basları. Aymaqtaǵı siyasiy awhaldı esapqa alsaq dáwirdi qısqartıp XII ásirdiń ayaǵı – XIII ásirdiń basları dep alıwǵa da boladı.

Xalifa Erejep esteligi dáslebinde meshit / xanaka bolǵanlıǵı haqqındaǵı Ǵ.Xojaniyazovtıń usınısların tastıyıqlawshı maǵlıwmatlar tilekke qarsı ele joq. Sonlıqtan esteliktiń dáslepki maqseti anıqlanbaǵan.

Ońlaw jumısları

XIV ásirdiń birinshi yarımı. Imarat ishinde qábirler payda bola baslaydı hám maqbara sıpatında paydalanıladı. Epigrafika analizlerine bola buul jerde belgili sufiy jerlengen dep shamalawǵa boladı.

Fasad diywalınıń qasında imaratlar kompleksiniń qurılıwı /XV ásir. Maqbara wazıypasın atqaradı.

Fasad diywalı hám gúmbezdiń qulawı /XVII-XVIII ásirler. Xalifa Erejep esteligi qarabaxanaǵa aylanadı hám qoyımshılıq retinde paydalanıladı.