qazıw waqtında

Túslik-batıs (fasad) diywalınıń aldındaǵı maydanda alıp barılǵan qazıwlar waqtında qulaǵan fasad qaldıqları anıqlandı, onda epigrafika hám arxitekturalıq dekoraciyanıń fragmentleri anıqlandı. Tabılǵan bóleklerdiń analizi bizge eki topar fragmentlerdi anıqlaw imkaniyatın berdi.

jerdiń kórinisi.aerofoto

Birinshi topar

Birinshi topar tórtmuyesh (kvadrat túrinde bolǵanlıq itimalı azıraq) sarǵısh-qońır gerbishlerdiń sırlanbaǵan bóleklerinen ibarat bolıp, olar qaplama plitaları sıpatında isletilgent. Izertlewshilerdiń pikirine bola pisken gerbishke oyıp islengen. Bizge shekem saqlanıp qalǵan jazıw úlgileri Orta Aziyada XI ásirden XIII ásirdiń baslarına shekemgi esteliklerge tán bolǵan gúlli kufiy usıllarınıń biri bolıp tabıladı.

Tap sonday epigrafikaǵa iye bolǵan qaplama gerbishlerdiń uqsas nusqaları Buxaradaǵı Minarayi Kalanda, Vabkentdegi minarda, Ózgen mazarlarında hám basqa esteliklerde ushıraydı. Qaplama terrakota gerbishlerinde háripler fonında paqallar, úsh japıraq, domalaq rozetkalı shınjırlar tárizli naǵıslar bolıp, olar "sheksizlik" (∞) matematikalıq belgisin esletiwshi belgiler menen biriktirilgen. Kórinisinen, bul – jazıwdıń shegaraları (joqarıda hám astında). Naǵıs hám jazıwlar fonı qızıl oxra menen boyalǵan (onıń qaldıqları saqlanǵan). Táriyplengen fragmentler jazıwdıń xarakterin ashıp beriw múmkinshiligin bermeydi. Izertlewshiler bul oyılǵan epigrafikalı gerbishler П-formasındaǵı frizda esteliktiń qurılısında (birinshi basqıshında) fasadtı bezewde qollanılǵanlıǵın shamalaydı.

bóleklerdiń birinshi toparı

Ekinshi topar bólekleri.

Ekinshi topar gulli naǵıslar hám jazıwı bar firuza sır menen qaplanǵan (biyikligi 44-45 sm, eni 27-28 sm, qalıńlıǵı 4,8-5,4 sm) terrakota plitalarınıń fragmentleri. Oyma naǵıslar, kórinisine qaraǵanda, birinshi kúydirilgennen keyin, sırlanıwdan aldın (ekinshi kúydiriw) islengen. Jazıw monumental suls usılında islengen. Orınlaw usılı hám paleografiyasınıń ayrıqsha tárepleri boyınsha uqsas úlgilerdi monǵol dáwirine tiyisli ayırım esteliklerde, atap aytqanda, Shaxi-Zinda (Samarqand)daǵı Xoja Ahmad maqbarası portalınıń sırtqı perimetrindegi baǵıshlaw jazıwında, Buyan-Kulixon mazarındaǵı jazıwda (Buxara) kórse boladı.

Jazıwdıń paleografiyası, dekorativ usılı hám analogları jazıwdı XII ásirdiń aqırı – XIV ásirdiń birinshi yarımına tuwra keledi dewge tiykar boladı.

B. Babajanov bar úzindiler tiykarında ayırım sózlerdi qayta tikledi:
“... taqwa, [Allanıń] bendesi.... ”;
“[onıń] mápi ushın (yamasa: “sıylıqları”);
“... [Allaǵa] jaqınlardıń Rábbisi...”;
“... sayid, [Allaǵa] jaqın...”. Izertlewshiniń pikirine qaraǵanda, itimal, bul orında “sayid” sózi payǵambar áwladlarına salıstırǵanda qollanılǵan ataq bolsa, “al-waliy” /jaqın/ sózi joqarı diniy ierarxiyadan shıqqan suwfılardıń ataǵı bolıp tabıladı;
“Muhammad”. Tolıq tekstsiz bul at qaytıs bolǵan adamnıń ata-tegindegi quramlıq bólegime yamasa óziniń atınıń bir bólegime, aytıw qıyın;
“Járdemshi” (qorǵawshı). Bunday ádetiy tekstlerdegi ataqlardıń mazmunına tiykarlanıp, bul “iyman járdemshisi” sıyaqlı izafet konstrukciyasınıń baslanǵısh sózi bolıp tabıladı dewge boladı.

Qalǵan fragmentler háriplerdiń bóleklerinen turadı hám tekstti rekonstrukciya qılıw túwe, olardan sózlerdi payda etiw múmkin emes.
Degen menen B. Babajanovtıń pikirine bola, qayta tiklengen ataqlar hám olardıń mánileri maqbaradaǵı mayolika jazıwı diniy iskerge (kóp itimallıq penen, suwfılar jetekshisine) arnalǵan tekst bolǵan degen juwmaqqa keliw imkaniyatın beredi. Ádette, bunday tekstler standart sxema boyınsha (hátte olardıń avtorları quramalı hám dábdebeli sóz dizbeklerinen turatuǵın klishelerden qashıwǵa háreket etken jaǵdaylarda da) dúzilgen: imarattıń maqseti, kómilgen shaxstıń hám qurıwshınıń atları, álbette túrli ataq-maqtawlar menen birge. Sońında, qurılıs sánesi kórsetilgen.

epitafiya bólekleri

Fasad bezewleriniń bólekleri menen birge 1985-1988 jıllarda alıp barılǵan qazıwlarda maqbara ishindegi qatlamlar jáne onıń bas fasadı janındaǵı qábir taslarınıń onlaǵan sırlanǵan fragmentleri tabılǵan.

Ishtegi qábirtası, aytıp ótilgen “Esabat”ga kóre, kók, aq hám ashıq kók reńlerden paydalanǵan názik islengen kashin menen qaplanǵan prizmatik tumba (saǵana, dahma) bolǵan. Buǵan jaqın analoglar Najm ad-din Qubra (Góne-Úrgenish) hám Shayıq 'Ala-ad-din (Xiva) maqbaralarınıń XIV ásirdiń birinshi yarımına tiyisli qábir tasları bolıp tabıladı.

Fragmentlerdiń birinde eki qatardıń bası saqlanıp qalǵan, olar tómendegishe oqıladı: "opat etti..." (birinshi qatar) hám "...iyesi..." (ekinshi qatar). Sonday qábir tasları epitafiyalarına uqsap, ekinshi qatardıń izafetin tómendegishe qayta tiklewge boladı: "Mójizeler jaratıw qábiletiniń iyesi". Eger bul oqıw tuwrı bolsa, epitafiya úzindi qábir tasınıń suwfı shayxınıń qábiriniń ústine qoyılǵanlıǵın tastıyıqlaydı.

juwmaq

Epigrafikalıq maǵlıwmatlardı analizlew bir qansha juwmaqlar shıǵarıw imkaniyatın beredi.

Birinshiden, imarat tariyxında eki qurılıs basqıshı bolǵan. Hár birinde esteliktiń tiyisli wazıypaları bolǵan. Birinshi basqısh esteliktiń qurılıwı – XII ásirdiń ekinshi yarımı – XIII ásirdiń basları. Birinshi gruppadaǵı fasadtıń dekorı oǵan sáykes keledi. Qurılıs waqtı qurılısta qollanılǵan organikalıq materiallardıń radiokarbonlı analizi bunı tastıyıqlaydı (qarań: Materiallar analizi). Imarattıń negizgi dáslepki maqseti haqqında hesh qanday maǵlıwmat joq.

Ekinshi basqısh ońlaw jumıslarına tuwra keledi. Bul fasadtıń bezewlerindegi qosımshalarına qaraǵanda XIV ásirdiń birinshi yarımına tuwra keledi (ekinshi topardıń bezewi / jazıwı túsken ktaba payda boladı). Shamalawımizsha, ekinshi basqıshta Jayda qábir tasları payda bolıp, ol sufiylar jámáásiniń belgili wákili jerlengen maqbarası sıpatında paydalanıla baslaǵan.