Mizdahqan
tariyxı

rawajlanıw tariyxı

Mizdahqan qalasınıń rawajlanıw tariyxı arxeologiyalıq materiallardı úyreniwge, Mizdahqan kompleksine kiretuǵın mákan-jaylar topografiyası analizine, epigrafikalıq tabilǵan zatlar hám jazba dereklerdi úyreniwge, tariyxıy sharayat penen salıstırıwǵa tiykarlanadı.

Gáwir-qala

Arxeologiyalıq qazıwlarǵa qaraǵanda, qalanıń áyyemgi bólegi Gáwir-qalanıń "qorǵan" aymaǵında jaylasqan. Arxeologlar eń áyyemgi qatlamlardı eramızǵa shekemgi IV ásirge tiyisli dep esaplaydı. Eń sońǵısı XIII ásirdiń baslarına jatadı. Esteliktegi mádeniy qatlamnıń qalıńlıǵı 10 m ge jetedi.Tilekke qarsı bizde qala óz ómiriniń dáslepki basqıshlarında qanday kóriniske iye bolǵanlıǵı haqqında hesh qanday dálil joq. Biraq, kórinip turǵanınday, ol waqıtta málim bir aymaq (8 ga) átirapında qorǵan diywalı qurılǵan hám qalanıń keyingi dáwirlerde rawajlanıwı usı diywal shegaralarında júz bergen.

Qorǵanıw diywalı 10 minara menen bekkemlengen bolǵan.Shıǵıs tárepte bastion menen bekkemlengen qala dárwazası bolǵan.

áyemgi zaman panoraması
Mizdahqan mákan jayları

izertlew

Gáwir-qalanıń topografiyası, atap aytqanda, onıń tariyxıy rawajlanıwı derlik úyrenilmegen.Qazıw jumısları nátiyjelerine qaraǵanda, qalanıń túslik-shıǵıs bóleginde eki sońǵı dáwirlerge tiyisli imaratlar kompleksi anıqlanǵan.

Izertlewshiler olardı arqa hám batıs citadellar dep ataǵan. Arqa citadelъ IX-X ásir baslarına tuwra keledi. Saray dep esaplanǵan Batıs citadelъ XI-XIII ásir baslarına tuwra keledi.

Qaladan tabılǵan materiallar Gáwir-qala X ásir musulman dáreklerinde (sayoxatnama) tez-tez tilge alınǵan Mizdahqan qalası ekenligin kórsetedi. Ibn-Ruste (903-913), Al-Istaxriy (930-933), Al-Maqdisiy (985) sıyaqlı avtorlar óz shıǵarmalarında Mizdahqan tuwralı sóz etedi. Qala haqqında eń tolıq maǵlıwmattı Al-Makdisiy (X ásir) bergen: «Mizdahqan úlken (qala), onıń átirapında 12 mıń qorǵan hám úlken rustak bar.

Qalǵan qalalarında (Xorezmniń, tiykarǵı qala Gurganjden basqa) xalıq jasaydı hám bekkemlengen, biraq Mizdahqan olardıń eń úlkeni. Sheti Jurjaniyaǵa (Úrgenish) jaqın, ásirese diywal menen oralǵan bólegi (hisor)».

Mizdahqan shıģis tóbesindegi Xalifa Erejep mavzoleyi qaldıqları

Qala qanday wazıypalardı atqargan?

Xorezm haqqındaǵı ulıwma ádebiyatlarda Mizdahqan sawda hám ónermentshilik qalası esaplanadı. Biraq, Gáwir-qalada kónshilik ustaxanası retinde alıp qaralatuǵın qazıp tabılǵan bir ǵana erte orta ásir obъektinen tısqarı ónermentshiliktiń basqa izleri elege shekem anıqlanbaǵan. Sonıń menen birge Gáwir-qalada intensiv sawda izleri de tabılmaǵan.

Mıń jıldan kóbirek waqıt dawamında bir orında jasap turǵan qala qanday wazıypalardı atqarǵan, degen sorawǵa juwap beriwge háreket qılsaq, Mizdahqan aymaqtaǵı suwdı bólistiriwdi qadaǵalawshı qala-oray bolǵan, dep shama qılıwǵa boladı. Bunı túrli waqıtlarda eki citadeldiń salınǵanlıǵı menen túsindiriwge boladı, olar burınǵı izertlewshilerdiń pikirine bola saray imaratları emes, al aymaqtaǵı suw támiynatın qadaǵalawshı belgili bir "administraciya" jaylasqan orın bolǵan.

mongol basqınshılıǵı

Gáwir-qalanıń qala retinde jasawınıń sońǵı dáwirin XIII ásir baslarında monǵollardıń Xorezmdi basıp alıwı menen baylanıslı. Dereklerge kóre, 1221-jılda monǵollar uzaq qorshawdan keyin Xorezmshahlar mámleketiniń paytaxtı bolǵan Mizdahqannan 15 km uzaqlıqta jaylasqan Gurganj qalasın (házirgi Góne-Úrgenish) iyelep aladı.

Gurganjdıń qolǵa alınıwı regiondaǵı bóget hám suwǵarıw sistemasınıń buzılıwı menen birge alıp barıldı. Kórinip turǵanınday, sol waqıtta Gáwir-qalaǵa suw támiynatı da úzilip qalǵan, bul bolsa qalanıń bunnan bılay ómir súriwin imkansız etken. Nátiyjede qala bosap qaladı.

Shıǵıs hám batıs tóbelikler arasındaǵı boslıq

XIII ásirdiń úshinshi dekadasınan Mizdahqan qalasınıń turmısı eki Batıs hám Shıǵıs tóbelik arasındaǵı tegislikte dawam etken.

Aldınǵı Xorezmshahlar dáwirinde bul jerde háwli tárizli qonıslıqlar bolǵan. Monǵollar basqınshılıǵınıń aqıbetinde júzege kelgen áskeriy háreketlerdiń izinen málim bir siyasiy turaqlılıq húkim súrgen (Joshınıń aqlıǵı Mengu-Temur (1226 -1282) húkimdarlıǵı) dáwirde, bul jerde qala payda bolǵan.

Altın Ordanıń kópshilik qalaları sıyaqlı, Maonǵollar dáwirindegi Mizdahqanda qorǵanlar bolmaǵan, bul onıń aymaǵın anıqlawdı birqansha qıyınlastıradı. Ádebiyatlarda shama menen 80 gektar edi, dep júritiledi. Orında alıp barılǵan arxeologiyalıq jumıslar xalıq turar jayları hám ónermentshilik qaldıqları - gúzeshilik ustaxanaları hám eń ersi bolarlıq jaǵday - vinoshılıq ustaxanaların anıqladı.

Áyyemgi Mizdahqan mákan jayınıń kórinisi

Rezyume

Altın Orda dáwirindegi Mizdahqannıń "Qubla rezidenciyası" dep atalǵan orında izertlewshilerdiń máhálle meshiti dep ataǵan bólme ashılǵan. Jasaw orınlarındaǵı qazıwlardıń waqtında alınǵan stratigrafiya XIII-XIV ásirlerde bul jaylardıń úziliksiz ómiriniń eki basqıshın kórsetti. Qazıwlarǵa qaraǵanda, XIV ásirdiń ayaǵı - XV ásirdiń baslarına kelip qala (yamasa onıń bir bólegi) jaramsız halǵa keledi.

Bunıń bir qansha sebepleri bolıwı múmkin. Birinshiden, XIV ásirdiń ayaǵında Xorezmge bolǵan bir qansha áskeriy júrislerdiń unamsız aqıbetleri. Ekinshiden, XIV ásirdiń ayaǵında Ámiwdáryanıń salalarınan biri bolǵan Dáryalıq kanalı batısqa burılǵan. Nátiyjede Mizdahqan suw támiynatısız qalǵan. Sonıń menen birge, qalanıń bir qatar orınlarda XV ásirde bul aymaqtaǵı qala turmısınıń sońǵı dáwiriniń dálili retinde temuriylar dáwirine tiyisli imaratlardıń qaldıqları hám materiallıq mádeniyat úlgileri anıqlandı.

Shıǵıs tóbelik

Shıǵıs tóbelik - ulıwma maydanı shama menen 100 gektar bolǵan shógindi jınıslardan payda bolǵan tábiyiy tóbelik. Shıǵıs tóbelik eki bólekten ibarat: qubla bólegi, maydanı shama menen 30 gektar; arqa bólegi 70 gektarǵa jaqın maydanǵa iye.

Shıǵıs tóbeliktiń qubla bólegi. Shıǵıs tóbeliktiń qubla bólegindegi arxeologiyalıq úyreniwler áyyemgi hám orta ásirlerde bul jerde Mizdahqan qalasınıń qábiristanı jaylasqanlıǵın kórsetti. Izertlewshilerdiń qala nekropoliniń tariyxınıń sol payıtları regionda keń tarqalǵan dinge sıyınıw menen baylanıslı eki úlken basqıshın kórsetedi. Nekropoldiń birinshi basqıshtan ekinshisine ótiwi dinniń hám soǵan uyqas túrde jerlew dástúrleriniń ózgeriwi menen baylanıslı.

Shamun-nabi mazarınıń eski imaratı

Birinshi Islamnan aldınǵı basqısh: tazalanǵan suyeklerdi jerlew. III ásir - VIII ásirdiń birinshi yarımı.

Alınǵan materiallarǵa bola, eń áyyemgi jerlew úlgisi III ásirge tuwra keledi. Bul keramikalıq sarkofag bolıp, onda jas hayaldıń suyekleri qosımsha materiallar menen jerlengen ("Sarmat" usılındaǵı polixromlı zergerlik buyımlar, bronza qazan, bronza ayna, shiyshe ıdıslar).

Izertlewshilerdiń pikirine qaraǵanda, sarkofag Parfiya Mesopotamiyasınıń tásirin sáwlelendiredi. Birinshi basqıshtaǵı basqa jerlew úlgileri keramikalıq ıdıslarda yamasa keramikalıq ossuariylarda tazalanǵan suyeklerdiń jerlengenligi. Ayırım ossuariylar qam gerbishten qurılǵan tórt muyesh formasındaǵı kishkene jaylarǵa (naus) jayǵastırılǵan.

tabılǵan sarkofaglar hám
osusariy

Bunday jerlew dástúri zoroastrizm dininiń jergilikli ádetlerine tiyisli dep túsiniledi. Zoroastrizm áyyemgi iraniylardıń dini bolıp, Orta Aziyanıń túrli aymaqlarında, atap aytqanda, Xorezmde de keń tarqalǵan. Orta Aziya zoroastrizm dininiń ózgeshelikleri keń ilimiy tartıslarǵa sebep bolıp kelmekte.

Ekinshi basqısh (musulman): meyitti jerlew.

VIII - XIV ásirdiń ekinshi yarımı. Islamda ólgen deneni jerlew dástúri qabıl etilgen. Bul ekinshi basqıshta qaytıs bolǵanlardıń az sanlı bir bólegi aǵash tabıtlarǵa jerlengenligin de atap ótiw orınlı. Bular xristian jámáátiniń wákilleri bolǵan degen shamalawǵa tiykar beredi. Nekropoldiń qazılǵan bóleginde XIV ásirden keyin jerlengenler tabılmaǵan.Nekropoldan alınǵan materiallar negizinde ayırım soraw hám oǵan shamalap juwap beriw múmkinshiligin beredi.

Gáwir-qala izertlewleri

Soraw: nege izertlewshilerdiń Gáwir-qalanıń eń áyyemgi qatlamların e.a. IV ásirge jatqaradı? negizinde eń áyyemgi jerlew úlgisi eramızdıń III ásirine tuwra keledi.

Bul sorawǵa eki túrli juwap beriw múmkin.
1/ Eramızdıń III ásirine shekem qala nekropoli ele tabılmaǵan basqa orında jaylasqan.
2/ Mizdahqan qalasınıń payda bolıwı e.a. IV ásirden birqansha kesh júz bergen. Qalanıń baslanıwı qala nekropoliniń dáslepki basqıshı - eramızdıń III ásirine sáykes keledi.

Nekropoldegi jerlew úlgileriniń analizine baylanıslı shamalawlar Shıǵıs tóbeliktiń ulıwmalıq statusın kórsetedi. Qazılǵan qábirlerdiń stratigrafiyası birinshi hám ekinshi basqıshlar arasında xronologiyalıq úzilis joqlıǵın kórsetti. Bul óz gezeginde qala xalqınıń dininiń ózgeriwi (zoroastrizmnen Islamǵa) jerlew ornınıń ózgeriwine alıp kelmegen - qala qábiristanı sol ornında qalǵan. Solay eken, qala nekropoli jaylasqan jer dindegi ózgerislerke qaramay múqaddes mártebege iye bolǵan orın bolıp qaldı dep shamalawǵa boladı.

Izertlewshiler nekropolde qazǵan maydan sheklengen dese de, XIV ásirge tiyisli qábirler joqlıǵın atap ótiw kerek. Bul tuwrıdan-tuwrı XIV ásir aqırına kelip Altın Orda qalası bosap qalǵanlıǵın kórsetedi. Eskertip ótemiz, qala aymaǵında arxeologlar Temuriylar dáwirindegi kishi jasaw jayların atap kórsetken.
Biraq qala burınǵıday emes edi. Házirgi waqıtta bul aymaqta zamanagóy qábiristan jaylasqanlıǵı sebepli Shıǵıs tóbeliktiń arqa bólegin bunnan bılay úyreniw múmkinshiligi joq.

Shıǵıs tóbeliktiń arqa bólegi

Jazba dereklerdi úyreniw nátiyjesinde V.V.Bartold orta ásirlerdegi Mizdahqan qalasın Shamun Nabi mazarı jaylasqan Shıǵıs tóbelik penen baylanıstıradı. Bul maqbara menen birge Shıǵıs tóbeliktiń arqa bóleginde bir qansha orta ásirge tiyisli arxitekturalıq estelikleri, sonıń menen birge, múqaddes orın - Jumart-Qassap tóbeshigi bar.

Qazıp tabılǵan materiallarǵa qaraǵanda, Shıǵıs tóbeliktiń arqa bóleginiń ayırım jerlerinde, qubla bólegi sıyaqlı, islamǵa shekemgi jerlew úlgileri bar. Jumart-qassap tóbeshiginen tabılǵan ossuariy hám ossuariy bólekleri buǵan dálil bolıwı múmkin. IX ásirdiń ózinde-aq bul jerde musılmanlar jerley baslaǵanlıǵına dáliller bar - deneni qam gerbish penen o'rilgen shuqırlarǵa jerlegen.

Ǵ. Xojaniyazovtıń aytiwina qaraǵanda, jerlengenler jergilikli aq súyeklerge tiyisli bolǵan. Jumart-qassaptıń joqarı qatlamlarında IX-XIV ásirlerge tiyisli jámi otızdan artıq qábirler tabılǵan. Itimal, XII ásirdiń aqırı - XIII ásirdiń baslarında sońǵı Anushteginiylar hákimiyatınıń kusheygen dáwirinde, Shıǵıs Mizdahqan tóbeligindegi nekropoldıń múqaddes orın retindegi áhmiyeti artqan. Shıǵıs tóbelikte XII-XIII ásirdiń baslarına tiyisli tórtmúyesh formadaǵı kishi, bólek turǵan maqbara qaldıqları qazıp tabılǵan.

Solay etip, atı belgisiz №2 maqbara XII ásir - XIII ásirdiń baslarına tiyisli bolıp shıqtı. XIV ásirde maqbarada ońlaw (qayta islew) jumısları alıp barılǵan. 1-sanlı atı belgisiz maqbara XIII ásir baslarında qurılǵan. Shıǵıs tóbelikte sol dáwirge tiyisli jáne basqa qábirlerdiń bolıwı itimallıǵı bar.

Atap kórsetiw kerek, XII ásirge tiyisli paytaxt Gurganj mazarları arnayı portaldıń hám shatır tárizli tóbeleri menen ajıralıp turadı (Sultan ъAla ad-Din Tekesh mazarı / XII ásirdiń ayaǵı - XIII ásirdiń basları).

Biraq Mizdahqanda qazılǵan mazarlarda portalları hám tóbeleri qanday bolǵanlıǵı haqqında maǵlıwmat joq. Shıǵıs tóbelikte mazarlar menen bir qatarda XII ásirge tiyisli ilimiy ádebiyatlarda “xanaka” dep júritiletuǵın arxitekturalıq kompleks jaylasqan.

Ol bir qansha imaratlardı óz ishine aladı. Olardan biri, jaylasıw sxemasına qaraǵanda, gúmansız, xanaka bolǵan: oraylıq zal hám tórt mushında tórt óz aldına bólek bólme. Bir waqıtıń ózinde xanakanıń batısında “qısqı” meshit dep atalǵan meshit salınǵan.

Ol sútinleri bar, tóbesi tegis tórt múyeshli xana. Meshitke kiriw arqa tárepte bolǵan; qubla diywaldıń orayında mixrab jaylasqan. Meshit XII ásirge tiyisli. Keyinirek (xronologiyası ele anıq emes) meshit hám xanaka arasında gúmbezli kvadrat bólme qurılıp, onı qurıw ushın xanakanıń qubla-batıs múyeshi buzılǵan. Bul qurılıs mazar bolǵan dep shamalaw múmkin

Biraz waqıt ótkennen keyin, batıstan "qısqı"ǵa ekinshi úlkenlew meshit qosıladı hám ol "jazǵı" meshit dep ataladı. Meshit tas kolonnalarǵa qadalǵan aǵash sútinlerdin ústine tóbesi tegis etip salınǵan keń jay.

“Jazǵı” meshittiń qubla paqsasında ılayǵa oyılǵan arabsha jazıwlı friz benen bezelgen mixrab ashıldı. Jazıw usılı mixrabtıń hám sol qatarı “jazǵı” meshittiń óziniń qurılısı dáwirin (XII ásir) anıq kórsetedi (oqıǵan B. M. Babadjanov)

Meshit keyin ońlanǵan; meshittiń aldınǵı mixrabı sıbalıp, jańa mixrab islengen. Numizmatikaga bola, meshittiń bunday rekonstrukciya qılınıwı XIV ásirge tuwra keledi.

Anushteginiyler dáwirinde monumental imarat qurılısınıń taǵı bir mısalı Xalifa Erejep esteligi bolıp tabıladı.

Obyekttegi qazıw jumıslar nátiyjelerine bola, bul obyekt ómiriniń eki basqıshı bolǵanlıǵın anıqlandı: 1-basqısh - XII ásir aqırı - XIII ásir baslarına tuwra keletuǵın esteliktiń qurılısı; 2-basqısh - ońlaw, atap aytqanda, XIV ásirdiń ayaǵına tuwra keletuǵın fasadtı jańalaw. Xalifa Erejeptiń túp maqseti haqqında hesh qanday anıq maǵlıwmat joq. Ekinshi basqıshta (XIV ásir) imarattıń ishinde qábir tası payda boladı. Sonnan baslap, Xalifa Erejep maqbaraǵa aynalǵan.

XIII-XIV ásirlerde Qırıq-Shopan mazarı qurıladı. Házirde mazar qaldıqları pútkilley jańadan salınıp, óziniń túp kórinisin joǵaltqan.
XIV ásirde Mizdahqannıń Shıǵıs tóbeshiginde Mazlumxan-Sulıw atı menen beogili imarat qurılǵan. Estelik ádetiy bolmaǵan dizaynga iye - segiz qırlı gúmbezge shekem jaydıń shama menen 2/3 bólegi (tórt múyeshlik hám tromp sisteması) tábiyiy tóbelikke kómilgen.

Mazlumxan-Sulıwdıń túp maqseti haqqındaǵı másele ilimiy ádebiyatlarda talqılanıp keledi. Jaydıń ishinde úsh qábir bar ekenligi onı maqbara dep esaplawǵa tiykar bolǵan. Materialdıń ayrıqsha ózgeshelikleri (jay pútkilley pisken gerbishten qurılǵan), yaǵnıy bezewdiń baylıǵı izertlewshilerdiń birin bul saray degen shamaǵa alıp keldi.

Sonıń menen birge, onı xanaka retinde alıp qarawǵa da múmkinshilik beretuǵın dáliller bar. Shıǵıstı izertlewshi alım B. Babajanov Ichan-qalъa (Xiywa) muzeyi fondlarında saqlanıp kiyatırǵan vaqf hújjetine dıqqat awdaradı. Onda suwfı shayıq Sulayman al-Haddadiyge (q.b.j. 1261) tiyisli eki xanakaǵa jer uchastkaları hám salmalar ajıratılǵanlıǵı aytılǵan.

Jazba dereklerde XIII ásir ortalarında, dáslepki Joshılar húkimdarlıǵı dáwirinde Shıǵıs Mizdahkan tóbeligi Sulayman al-Haddadiy basshılıǵındaǵı suwfılar toparı tárepinen ózlerine jay retinde tańlap alınǵanlıǵı haqqında xabar beredi. Sulayman Haddadiy “jetekshi shayıqlar”dan biri bolıp, temirshilik kásibin iyelegen, sol sebepli ol al-Haddadiy (temirshi) laqabın alǵan.

Dárekte aytılıwınsha Shayıq Sulayman "joqarı kámalǵa jetiwge erisken hám káramat iyesi" bolǵan. Ol Xojeli qalası qasında jaylasqan. Onnan "qublaǵa ketken... jolda Mizdahqan degen taw bar. Onda, bir tegis orında [suwfılar] eski jay bar edi”, sol jerde olar ózleriniń máresimlerin atqarǵan. B.Babajanovtıń jazıwına qaraǵanda, qaytıs bolarınan aldın (1261) Sulayman al-Haddadiy jáne onıń tárepdarları jergilikli hákimiyat tárepinen onsha qollap quwatlanbaǵan. Sonıń menen birge, XII ásirge tiyisli joqarıda tilge alınǵan xanaka da olardıń suwfılarına tiyisli bolǵan bolıwı múmkin.

Al-Haddadiy suwfılar jámááti Xorezm hám Deshti Qıpshaq hákimi Qutlı-Temur (húkimdarlıǵı 1321-1336) itibarına túsken waqıttan baslap jaǵday ózgerdi. Ol eki xanaka qurıwǵa qarjı ajıratadı (birewin Mizdahqanda qurdıradı). Olar vaqf múlki fondı menen támiyinlenedi, qáwenderlik al-Haddadiy áwladlarına júklenedi. Bir vaqf hújjetinde xanakanıń jaylasıwı “Mizdahqannıń (tóbeligi) basında” dep kórsetilgen. Jáne anıǵıraǵı: “Mizdahqan tóbeliginiń janında jáne bul (tóbeliktiń) arqa (bólegi)... ". B. Babajonov derekti analiz etip, bul xarakteristika Mazlumxan-Sulıwdıń jaylasqan ornına tolıq sáykes keledi, degen juwmaqqa keldi.

Mazlumxan-Sulıw esteliginiń ishinde qábirdiń bolıwı ádettegi jaǵday bolıp, uzaq múddet dawamında xanaka sıpatında sakrallıq xarakterde xızmet etiwi waqtı kelgende abıraylı shaxslardıń jerleniwine sebep boladı.

Shıǵıs tóbeliktiń arqa bóleginde jaylasqan kózge kóringen sońǵı dáwirler esteliklerinen biri Shamun-nabiy mazarı bolıp esaplanadı.

Maqbaranıń ishinde 20 m den artıq uzınlıqǵa iye qábir jaylasqan bolıp, ol kenotaf esaplanadı. Daslep, maqbara XVII-XVIII ásirlerge tiyisli dep júritildi, biraq keyinirek izertlewshiler onıń XIII-XIV ásirlerge tiyisli bóleklerin anıqlaǵan. Biraq házirgi kórniske XVIII ásirdiń ayaǵı – XIX ásirde iye bolǵan. Onı qayta qurǵannan keyin ol 7 gúmbez benen bastırılǵan uzın tórtmúyesh formasında bolǵan. Házirgi jayı 2018 jılǵı eski maqbaranı qayta rekonstrukciya qılıw aqıbeti.

Shamun-nabiy mazarınıń arqasında múqaddes Jomart-qassap tóbeshigi jaylasqan bolıp, burınları onıń átirapında ónimdarlıq penen baylanıslı máresimler ótkerilgen.

Shamun-nabiy mazarınıń qurılısı onıń Jomart-qassapqa jaqınlıǵı menen áhmiyetke iye bolıp birgelikte muqaddes aymaqtı payda etedi,- degen pikir bar. Jomart-qassap tóbeshiginde júrgizilgen arxeologiyalıq izertlewler dawamında IX-XIV ásirlerge tiyisli ossuariyler (fragmentler) hám sonday-aq qábirlerdi anıqlandı.

Keyin ala bul tóbeshik Shamun-nabiy maqbarası menen baylanıslı bolǵan Shıǵıs tóbeliktiń arqa bólegi aymaǵında ótkerilgen máresim háreketlerine kirgen. Jerlew máresimlerine qatnaslı materiallar alınǵanına qaramay, Jumart-qassap ónimdarlıq kulti qashan qálipleskeni haqqındaǵı soraw juwapsız qalıp otır.

Saqlanǵan imaratlar hám jazba dereklerden alınǵan maǵlıwmatlardı analizlep, XII-XIV ásirlerde Anushteginiyler hám dáslepki Joshılar húkimdarlıǵı dáwirinde Shıǵıs tóbeliktiń arqa bólegi qalanıń ayrıqsha áhmiyettegi muqaddes orın bolǵan dep pikir júrgiziwge boladı. Atap ótiw kerek, daslep qala Gáwir-qalada jaylasqan bolıp, XIII ásir baslarında Shıǵıs hám Batıs tóbelikler arasındaǵı tegislikke kóship ótken.

Shıǵıs tóbeliktiń arqa bóleginiń aymaǵında waqıttıń ótiwi menen ziyarat ornına aynalǵan jergilikli elita wákillerine tiyisli mazarlar; Shayıq Sulayman Haddadiydiń shákirtleri jıynalısıp turǵan keminde eki xanaqa; shayıq isin dawamlawshıları ushın hám jergilikli ziyaratshılar ushın arnalǵan meshitler (qaladan sırttaǵı) jaylasqan. Solay etip, Shıǵıs tóbeliktiń arqa joqarısında XIII-XIV ásirlerde qanday da memorial-sıyınıw orayı qálipleskenligi tuwralı sóz júrgiziwge boladı.

XIV ásirdiń ayaǵına kelip Altın Orda qalası bosap qaladı. Bunıń sebepleri sol dáwirlerde Xorezmge etilgen áskeriy júrisler hám aymaqtaǵı suw rejiminiń ózgeriwi edi. Qalanıń kriziske ushırawı, “aq xanaka” dep atalǵan obyekttiń, Shıǵıs tóbeliktiń arqa bólegindegi meshittiń toqtap qalıwına alıp keldi. Bul waqıtqa kelip memorial-sıyınıw orayına ziyaratshılardıń aǵımı da azayadı, biraq joǵalmaydı. Bunı XV-XVI ásirlerde Xalifa Erejeptiń fasadına qosıp qurılǵan ójireler menen túsindiriw múmkin. Bul qosımsha ójireler estelikke qarap turǵan shayx jasaǵan turar jay da, ziyaratshılar ushın arnalǵan dáretxana bólmeleri de bolıwı múmkin.

muqaddes orın

Mizdahqan tariyxı ushın eń itibarlı jeri sonda, Shıǵıs tóbeliktiń arqa bólegi “múqaddes” hám abıraylı adamlardı eerlew ornı retindegi áhmiyetin saqlap qalǵan. Buǵan, XVIII-XXI ásirlerge tiyisli bolǵan kóp sanlı qábirler hám shańaraq sklepleri (saǵana) barlıǵı dálil boladı. Mizdahqan házir de qábiristan retinde paydalanılıp keledi.

Rezyume

Solay etip, Mizdahqan kompleksi tariyxın esap-kitap eter ekenbiz, tómendegi kartinanı kóz aldımızǵa keltiriwge boladı:

Ámiwdáryanıń tómengi aǵımınıń keń suwǵarıw tarmaǵınıń ámeldegi aymaqlarınan birinde eramızǵa shekemgi IV ásirde qala qurılǵan (Batıs tóbelik/Gáwir-qala), oǵan kanallar jaǵdayın hám suw bólistiriwin baqlaw wazıypası júklengen. Eramızdıń III ásirinen baslap bul qala nekropoliniń (Shıǵıs tóbeliktiń qubla bólegi hám itimal tóbeliktiń arqa bólegindegi Jumart-qassap tóbeshigi) jaylasqan jayı ekenligi málim. Jerlew dástúrine qaraǵanda, qala xalqı zoroastrizmniń jergilikli versiyasınıń tárepdarları bolǵan.

VIII ásirdiń basında arablar kelip, islam dinin tarqata baslaydı. Shama menen VII ásirdiń ortalarında qala xalqınıń diniy qarasları ózgeredi. Kórinip turǵanınday, olardıń kópshiligi Islamdı qabıl etken. Bunı VIII ásirdiń ortaları – ekinshi yarımına kelip qala qábiristanında jerlew dástúrleriniń ózgergeni kórsetedi. Sonı atap ótiw kerek, jańa dinnıń tarqalǵanına qaramay, qala qábiristanınıń jaylasqan ornı ózgermadi.

X ásirdiń túrli arab sayaxatshıları qalanı Mizdahqan dep ataydı hám onı aymaqta xalıq punktleri jaylasqan iri qala retinde táriypleydi.

Shama menen XII asirde Shıǵıs tóbeliktiń arqa bóleginde óz ishine nekropol (qam gerbish penen qaplanǵan tórtmúyesh/trapeziya túrindegi kameralardaǵı ábirler), maqbaralar, sonıń menen birge, meshitler hám xanakalardı alǵan kult/diniy oray qáliplesedi. XII ásirdiń ayaǵı - XIII ásirdiń baslarında (monǵollardan aldınǵı dáwirde) Xalifa Erejep qurıladı. Esteliktiń túp maqseti ele da anıqlanbaǵan.

XIII ásirdiń baslarında bul aymaq monǵollar tárepinen basıp alınǵan. Olar Mizdahqan (Batıs tóbelik/Gáwir-qala) suw támiynatı sistemasın buzǵan hám qala eki tóbelik (Shıǵıs hám Batıs) arasındaǵı tegislikke kóship ótken. Qalada ónermentshilik, islep shıǵarıw hám máhelle meshiti payda boladı. Qalanıń funktsional maqseti de, itimal, ózgergen.

XIII ásirdiń ortalarında Shıǵıs tóbeliktiń arqa bóleginde shólkemlesken memorial hám diniy oray aymaq shayıqı Sulayman al-Haddadiy (1261-jılda qaytıs bolǵan) tárepdarları bolǵan suwfılardıń ornalasqan jerine aylandı. XIV ásirdiń birinshi yarımında onıń tárepdarları Xorezmniń Joshıy hákim Qutluǵ-Temur (húkimdarlıǵı 1321-1336) tárepinen qollap-quwatlandı. Ol Shıǵıs tóbeliktiń (Mazluxan-Sulıw) arqa shetsinde suwfılar jámááti ushın xanaka qurıw ushın aqsha ajıratadı, vaqf jerleriniń esabınan aqsha menen támiyinlenedi. Usı waqıtta Xalifa Erejep esteligi ońlanadı, fasad jańa bezewler menen bezelinedi, ishte qábir payda boladı. Estelik zıyarat ornı sıpatında xızmet ete baslaydı.

XIV ásirdiń ayaǵınja Batıs hám Shıǵıs tóbelikler arasındaǵı tegislikte jaylasqan qala kriziske ushıraydı. Qala qábiristanında (Shıǵıs tóbeliktiń qubla bólegi) XIV ásirden keyingi jerlew úlgileri tabılmadı.

Biraq, ámeldegi materiallarǵa bola, XV ásirdiń baslarında qalanıń ayırım aymaqlarında turmıs dawam etedi. Bul aymaqta keyingi dáwirlerge tiyisli jasaw izleri tabilmadı.

Óz-ózinen kórinip turıptı, qalada ómir toqtawı menen bir waqıtta sıyınıw-kult oray esteliklerine ziyaratshılar aǵımı, Shıǵıs tóbeliktiń arqa bóleginde jasawshı suwfılar sanı azayadı. Orayda aytarlıqtay ózgerisler júz beredi. Meshitler ("qısqı" hám " jazǵı"), " Aq xanaka" óz xızmetlerin toqtatadı. Mazlumxan-Sulıw xanaqasında kimdir jerlenip, qábir tasları ornatıladı. Xanaka ziyaratshılar zıyarat etetuǵın maqbara wazıypasın atqara baslaydı. Xalifa Erejeptiń fasadınıń aldında XVII-XVIII ásirlerde fasad diywali qulap túsiwiniń aldında kishi kishi xizmet kórsetiw imaratları kompleksi qurıladı.

XV asirde qalada turmıstıń tolıǵı menen toqtap qalıwı Shıǵıs tóbeliktiń arqa bóleginiń muqaddes (kult)lik áhmiyetin ózgertpedi, bul jer qábiristan retinde xızmet etiwdi dawam ettirdi. Shıǵıs tóbelik aymaǵında kóplegen shańaraqqa tiyisli sklepler (saǵana) salınıp, mazarlar túsip XVIII ásirden búgingi kunge shekem waqıttı óz ishine alatuǵın qábiristan bolıp kelmekte.

Jomart-qassap tóbeshigi qaysı dáwirden baslap búgingi kúnge shekem dawam etip kiyatırǵan ónimdarlıq sıyınıw menen baylanıslı bolǵan múqaddes qásiyetke iye bolǵanlıǵı ele anıq emes. Itimal, XVIII ásirdiń ayaǵı - XIX asir baslarında janındaǵı Shamun-nabiy mazarı múqaddes jay áhmiyetine iye bola baslaǵan. Búgingi kúnde maqbara tariyxıy estelik esaplanbawına (estelik buzıp taslanǵan hám ornına jańa imarat qurılǵan) qaramay, jergilikli xalıq onı ziyaratlawdı dawam etpekte.